بیماری سیاهک گندم و جو
مقدمه:
آشنایی با بیماری سیاهک گندم و جو یکی از مواردی است که گندم کاران در اکثر نقاط زمین با آن رو به رو هستند چرا که بیماری های سیاهک گندم از بیماری‌های بسیار خطرناک و شایع در مزارع گندم است و خسارت بسیار زیادی را به محصول و کشاورز هر ساله وارد می کند. گندم یکی از مهم ترین محصولاتی است که بیش از همه گیاهان در جهان کشت می‌شود . امروزه گندم یک ماده غذایی ضروری و مهم به شمار می آید که از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار است . گندم و جو نیز همانند سایر محصولات کشاورزی دارای آفات و بیماری هایی مشخص است و در این مقاله به آشنایی با بیماری سیاهک گندم می پردازیم .از جمله بیماری‌های مهم گندم که خسارت زیادی به این محصول وارد می‌آورند، سیاهک ها هستند که در ادامه میخواهیم به انواع سیاهک ها بپردازیم .آشنایی با بیماری سیاهک گندم بسیار مهم است همانطور که گفته شد بیماری سیاهک گندم دارای انواع مختلفی است از جمله سیاهک پنهان، سیاهک آشکار، سیاهک پاکوتاه ، سیاهک هندی و سیاهک برگی .
شناسایی و بررسی انواع سیاهک ها در گندم:
سیاهک آشکار گندم و جو
قارچ Ustilago tritici عامل ایجاد سیاهک آشکار در گندم بوده است . یک نکته حائز اهمیت این است که قبل از کشف علت این بیماری، مردم بر این باور بودند که علت سیاه شدن گندم‌ها ، دچار به خشم الهی شده اند و بعدها با گذر زمان و آگاهی از علم به این نتیجه رسیدند که بافت‌های گیاه بر اثر نوعی قارچ به این وضع دچار می‌شوند و پس از کشف علت آن، این نظریه‌ها منسوخ شدند.
سیاهک آشکار از بیماری‌های سیاهک گندم در مناطق نسبتاً مرطوب دنیاست و در تمام مناطق گندم خیز ایران با شدت مختلف وجود دارد. قابل ذکر است که میزان خسارت این بیماری روی گندم کمتر از خسارت ناشی از سیاهک پنهان است، اما روی جو خسارت سیاهک آشکار بیشتر از سیاهک پنهان است.
برخی از گونه‌های این سیاهک می‌توانند به چاودار نیز صدمه بزنند، اما به طور کل چاودار نسبت به گندم در مقابل سیاهک دارای مقاومت بیشتری است؛ همچنین در بین گندم‌ها، گونه دوروم از سایرین مقاوم‌تر است.
علائم بیماری سیاهک آشکار گندم و جو
سیاهک آشکار گندم از هنگامی که خوشه‌ها روی بوته ظاهر می شوند قابل تشخیص اند . در این هنگام گیاهان آلوده زودتر به خوشه می‌روند، همچنین گیاه آلوده معمولاً بلندتر از گیاهان سالم هستند که این مورد می تواند یکی از راه های آسان برای تشخیص این بیماری باشد . زمانی که خوشه‌ها از غلاف بیرون می‌آیند، به دلیل حضور تلیوسپورها به رنگ زیتونی تیره تا قهوه‌ای می شوند . لازم به ذکر است که خوشه قبل از بیرون آمدن از غلاف، رنگ تیره آن‌ها تا حدودی قابل مشاهده است . به مرور بافت سنبله‌ها سیاه رنگ و سخت شده و در نهایت به جای دانه، بافتی پودر مانند و سیاه خواهند داشت.
شناسایی سیاهک آشکار گندم و جو
زمستان‌گذرانی سیاهک آشکار گندم به صورت میسیلیوم غیرفعال درون بذرهای آلوده است . این بذرها امکان دارد برای انواع میزبان‌ها مثل گندم، جو، یولاف یا چاودار باشد.میسیلیوم‌های غیرفعال می‌توانند 4 تا 5 سال در دانه به حالت غیرفعال ( کمون) باقی بمانند و به این ترتیب همزمان با کشت بذرهای آلوده، فعالیت قارچ با جوانه زدن میسیلیوم‌ها آغاز شده و همراه با گیاه در جوانه انتهایی آن رشد می‌کنند . با آشکار شدن خوشه‌ها قارچ به سنبله حمله کرده و با رشد و فعالیت درون سلول‌ها تمام بافت سنبله به جز محور را از بین می‌برد.
سنبلچه‌های خوشه‌های آلوده تبدیل به توده اسپورهای خشک سیاه‌رنگ می‌شوند. با ادامه روند رشدی و رسیدن به مرحله تلیوسپوری در دانه، غشای نازکی اطراف آن باقی می‌ماند که با رسیدن تلیوسپورها و پاره کردن غشاء، اسپورها آزادانه با باد جا به جا می‌شوند و در تخمدان گیاهان سالم آلودگی ایجاد می‌کنند.در هنگام خروج خوشه‌ها، تلیوسپورها توسط باد پراکنده می‌شوند و یا توسط باران شسته می‌شوند و در طی چند روز فقط محور لخت خوشه باقی می‌ماند.اسپورها زمان گلدهی آزاد شده، وارد تخمدان می‌شوند و بذر را آلوده می‌کنند و همین طور این بذرها سال بعد منشاء آلودگی خواهند بود.گیاهانی که دیر کاشته می‌شوند کمتر از گیاهانی که پیش از موقع کشت شوند، از این بیماری خسارت می‌بینند؛ زیرا در مزارع دیر کاشت به دلیل درجه حرارت پایین، گندم دیرتر جوانه می‌زند، در حالی که قارچ در این درجه حرارت نمی‌تواند رشد کند.در گندم‌های پاییزه، قارچ به صورت فعال یا نیمه فعال در ناحیه طوقه گندم مانده و در غلات بهاره به صورت غیرفعال در داخل بذر آلوده، زمستان‌گذرانی می‌کند .
روش‌های کنترل سیاهک آشکار گندم و جو
غیر شیمیایی استفاده از بذر سالم و گواهی‌شده در پیشگیری از این بیماری، بسیار مهم است ؛ اهمیت این موضوع از این منظر است که این بیماری بذرزاد بوده ( درون بذر قرار دارد).
شیمیایی استفاده از قارچ‌کش‌ها ( به دلیل بذرزاد بودن این گونه از قارچ ) به صورت سطحی وجود ندارد؛ برای مبارزه با آن باید حتماً از قارچ‌کش‌ها و سموم سیستمیک مانند دیفنوکونازول (دیویدند)، تبوکونازول (راکسیل)، لاماردور (پروتیوکونازول + تبوکونازول) برای ضدعفونی بذر استفاده کرد .
سیاهک پنهان یا بدبوی گندم و جو
عامل بیماری سیاهک پنهان گندم، نوعی قارچ بیماری زا است که همزمان با جوانه زدن گندم، وارد آن می‌شود و به تدریج با رشد گندم، در داخل بوته‌ها به زندگی خود ادامه می‌دهد . یک نکته بسیار مهم و قابل ذکر این است که چهار عامل بیماری سیاهک پنهان (Tilletia caries و T.triticoides و T. foetida و T. controversa)در ایران بررسی و شناسایی شده است. هر چهار عامل از نظر چرخه زندگی و بیماری زایی با هم شبیه هستند . سیاهک پنهان با تخریب دانه‌های آلوده و جایگزینی آن‌ها به وسیله تلیوسپورهای قارچ، به گیاه خسارت می‌زند و باعث کوتاه ماندن گیاهان آلوده نسبت به گیاه سالم می‌شود که میزان کوتولگی بستگی به گونه قارچ و نژاد آن و شرایط محیطی دارد. گیاهانی که در اثر سیاهک پنهان آلوده شده اند معمولاً به زنگ زرد و خسارت ناشی از سرما حساس‌تر می‌شوند، اما در برابر سفیدک پودری مقاوم تر ظاهر می شوند . تلیوسپورهای عامل بیماری با توجه به قابلیت اشتعال بالای اسپورهای چرب آن می‌توانند باعث ایجاد انفجار در کمباین شوند. (در ایران گونه غالب سیاهک پنهان عمدتاً T.laevis می‌باشد).
علائم بیماری سیاهک پنهان گندم و جو
بیماری سیاهک پنهان گندم همانند سیاهک آشکارعلائم کاملاً مشخصی که در مرحله اول قابل تشخیص باشد، ندارد. در واقع بوته‌های آلوده به سیاهک پنهان تا حدودی کوتاه تر از بوته‌های سالم هستند و این مقدار خیلی قابل توجه و مشخص نیست. همچنین در مرحله خوشه دهی، گیاه آلوده سنبله‌هایی به رنگ سبز مایل به آبی خواهد داشت و هرچه زمان برداشت نزدیک تر شود، رنگ آن‌ها تیره تر خواهد شد.
یکی دیگر از راه های شناسایی ابن بیماری این است که دانه‌های درون سنبله‌ها رنگی مایل به قهوه‌ای دارند و کوچک تر و گردتر از دانه‌های سالم به نظر می‌رسند همچنین به دلیل وجود ماده‌ای با نام تری‌آمین‌متیل که در اسپورها وجود دارد، سبب می‌شود تا گیاهان آلوده بوی ماهی گندیده دهند. سنبلچه‌های گیاه آلوده، به رنگ قهوه‌ای زیتونی تیره درآمده و در نهایت با توده سیاه اسپور هم‌رنگ می‌شوند .
در این مرحله توده‌های اسپور قارچ به وسیله پوسته نازکی محصور شده و این پوسته قبل از برداشت یا در مرحله درو محصول، پاره شده و اسپورها در هوا پخش می‌شوند . اختلاف در ارتفاع، شکل و اندازه غیرطبیعی سنبله‌های آلوده نیز به تشخیص آن‌ها کمک می‌کند.
شناسایی سیاهک پنهان گندم و جو
برخلاف سیاهک آشکار که زمستان‌ها را درون بذر می‌گذراند، سیاهک پنهان زمستان را روی سطح بذر یا داخل خاک سپری می‌کند ولی در ادامه همانند سیاهک آشکار، با جوانه زدن گیاه، تلیوسپورها میسیلیوم‌هایی تشکیل می‌دهند که قبل از بیرون آمدن جوانه از خاک، به گیاهچه نفوذ می‌کنند و همراه با رشد گیاه به فعالیت و رشد خود ادامه می‌دهند. با ادامه این روند و رشد بیشتر گیاه، هنگام خوشه‌دهی، میسیلیوم‌ها، تخمدان‌ها را مورد حمله قرار می‌دهند و با آلوده کردن خوشه‌ها، درون بذرها قرار گرفته و اجازه پر شدن به آن‌ها نمی‌دهند. و درون پوسته ها به جای دانه (نشاسته)، پر از دانه‌های تلیوسپوری است و بذرها با کمی فشار، پودر می‌شوند.
سیاهک کوتاه گندم
عامل این بیماری گونه Tilletia controversa بوده و سیاهک پاکوتاه را به وجود می‌آورد. بیماری سیاهک پاکوتاه گندم مخصوص مناطق سردسیر و مرتفع بوده همچنین بیماری سیاهک پنهان پاکوتاه گندم سبب توقف رشد گیاه میزبان، کوتاه شدن شدید ساقه و پنجه‌زنی فراوان می‌شود. بعد از مرحله خوشه‌دهی،علائم بیماری ظاهر شده . بوته‌های آلوده به سیاهک پاکوتاه ممکن است ارتفاعی فقط در حدود یک‌چهارم گیاهان سالم داشته باشند و تعداد پنجه‌ها نیز افزایش می‌یابد، ولی سایر علائم بیماری مشابه سیاهک پنهان گندم است
روش‌های کنترل سیاهک پنهان و سیاهک پنهان پاکوتاه گندم
یکی از روش های کنترل غیر شیمیایی می توان به تهیه بذر سالم و عاری از بیماری می توان اشاره نمود. همچنین می توان بذرها را با قارچ‌کش‌های مناسب ضدعفونی کرد (قابل ذکر است ضدعفونی بذرها با قارچ‌کش‌های معمولی باعث از بین رفتن رشته‌های میسیلیوم نمی‌شود. و فقط با سموم سیستمیک می‌توان از رشد قارچ، درون بذر جلوگیری کرد).
– انتخاب زمان مناسب برای کاشت
– آیش زمین در زمان کشت
– مؤثرترین روش مبارزه با سیاهک پنهان گندم، استفاده از قارچ‌کش‌ها (برای ضدعفونی بذر) و استفاده از ارقام مقاوم است.
استفاده از سموم شیمیایی مثل:
دیفنوکونازول (دیویدند)
تبوکونازول (راکسیل)
تیابندازول (تکتو)
سیاهک هندی گندم (سیاهک ناقص)
سیاهک هندی در ایران اولین‌بار در سال 1375 از جیرفت (استان کرمان) گزارش شد و چیزی معادل صدهزار هکتار از مزارع گندم را آلوده کرد.عامل بیماری گونه دیگری از جنس تیلشیا به نام T.indica است که به گندم معمولی (گندم نان) حمله می‌کند، اما تریتیکاله و گندم دوروم نیز ممکن است آلوده شوند.
علائم بیماری سیاهک هندی گندم
در این بیماری، آلودگی از طریق گل آغاز شده و سپس بخشی از دانه از توده‌های سیاه‌رنگ پر می‌شود.
تشخیص این بیماری در مزرعه مشکل است؛ زیرا تنها چند گل در سنبله آلوده می‌شوند و بوته‌های آلوده در مزرعه به راحتی از چشم مخفی می‌مانند، ولی در خرمن از روی دانه‌های شکسته که قسمتی از آن‌ها آلوده به سیاهک است، قابل تشخیص می‌باشند که باعث کاهش میزان محصول، بازارپسندی و کیفیت نان و نانوایی می‌شود. در بذرهای بیمار، قسمتی از بذر، سالم باقی می‌ماند و قسمت دیگر آن همراه با جنین به توده‌ای از اسپورهای سیاه و خشک تبدیل می‌شود. در این جا نیز مانند سیاهک معمولی، بوی زننده ماهی گندیده متصاعد می‌شود. بذرها یا خاک آلوده به اسپور قارچ، مهم‌ترین منابع آلودگی اولیه هستند. اسپورها همچنین توسط باد و حشرات پخش می‌شوند و در طی مرحله گلدهی، گیاه را آلوده کرده و ممکن است تمام یا قسمتی از دانه، توسط میسیلیوم اشغال شده و به توده اسپور تبدیل شود.
کنترل بیماری سیاهک هندی گندم
تاکنون روش کنترلی غیر سیمیایی موثر برای بیماری سیاهک هندی گندم گزارش نشده است.اما می توان از مجموعه اقدامات پیشگیری در برابر این بیماری استفاده کرد که شامل :
- از ورود خاک آلود به مزرعه که همراه با ماشین آلات و ادوات کشاورزی و یا کفش آلوده هستند خودداری کنید
- ممانعت استفاده بیش از حد کود های ازته
- زهکشی مناسب و جلوگیری از آبیاری و رطوبت بیش از حد
- خودداری از کشت میزبان جایزگزین با گیاه غیر میزبان
- بررسی تاریخ کشت
- استفاده از کشت های متناوب
مبارزه شیمیایی جهت این کنترل بیماری شامل ضدعفونی بذر و مبارزه شیمیایی علیه این بیماری می باشد که در کنترل این بیماری مؤثر هستند.
برای سم‌پاشی می‌توان از سموم زیر استفاده نمود:
- سایپروکونازول (آلتو)
- پروپیکونازول (تیلت)
- تبوکونازول (فولیکور)
- فلوتریافول (ایمپکت)
یک نکته حائز اهمیت این است که زمانی سم پاشی انجام شود که 80 درصد بوته‌ها به خوشه رفته باشند.
بیماری سیاهک برگی گندم
بیماری سیاهک برگ و ساقه غلات که توسط قارچ Urocystis tritici ایجاد می‌شود، در درجه اول روی گندم پاییزه و در مناطقی که زمستان‌های معتدلی دارند (بوشهر، خوزستان، گیلان) گسترش دارد. سیاهک برگی که توسط قارچی به نام Urocystis agropyri ایجاد می‌شود، در روی چاودار نیز ایجاد شود.
علائم بیماری سیاهک برگی گندم
تشخیص سیاهک برگی در مزرعه به راحتی انجام می گیرد ، اما اغلب به دلیل کوتاه بودن بیش از حد بوته‌های آلوده، مورد توجه قرار نمی گیرند .
علائم بیماری سیاهک برگی به صورت نوارهای خاکستری متمایل به سیاه روی برگ و غلاف توسعه می‌یابد . بوته‌های آلوده اغلب کوتاه شده، برگ‌ها پیچ خورده و لوله می‌شوند. همچنین اپیدرم برگ و ساقه، در محل نوارهای آلوده، به صورت طولی شکاف خورده و توده سیاه‌رنگ اسپور ظاهر می‌شود. علاوه بر آن بوته‌های آلوده معمولاً خوشه نمی‌دهند و توده اسپور آزاد شده، سطح بذرها و خاک را آلوده می‌کنند. آلودگی معمولاً در هنگام جوانه زنی گندم اتفاق می‌افتد و گیاهچه‌ها قبل از خروج از خاک آلوده می‌شوند، عامل بیماری زمستان را به صورت میسلیوم در گیاهچه به سر می‌برد که بعداً در گیاه به صورت سیستمیک در می‌آید و در فصل بهار در قسمت بالای گیاه میزبان اسپورزایی می‌کند.
روش‌های کنترل سیاهک برگی گندم
کنترل بدو استفاده از سم بیماری سیاهک برگی گندم می توان با استفاده از ارقام مقاوم و تناوب زراعی تا حدودی کنترل نمود.
کنترل با مصرف سموم این بیماری می توان به ضدعفونی بذر با قارچ‌کش‌های سیستمیک مانند دیفنوکونازول (دیویدند)، تبوکونازول (راکسیل) اشاره نمود.
نتیجه گیری
آشنایی با بیماری سیاهک گندم ، لازمه داشتن یک محصول خوب و با کیفیت است زیرا بیماری سیاهک گندم یک بیماری قارچی زیان آور است و بر کیفیت و کمیت محصولات گندم و جو اثر منفی می گذارد که در نتیجه آن کاهش محصول را به دنبال دارد . به طور کل برای مدیریت بیماری سیاهک گندم از تناوب زراعی ، کاشت ارقام مقاوم ، استفاده متناسب از سموم قارچ کش و تغذیه متناسب از کود های کشاورزی می توان بهره گرفت . با رعایت نکات کشاورزی و دانستن روش های نوین به داشتن محصول پر بار و عاری از بیماری من جمله بیماری سیاهک گندم کمک می کند.
منابع استفاده در مقاله سیاهک گندم و جو