بذر کشاورزی

بذر کشاورزی دانه ای است که برای کاشت و یا تکثیر جنسی گیاه استفاده می شود. بذر از دو بخش پوسته و بافت ذخیره مواد غذایی تشکیل می شود. نقش پوسته بذر حفاظت بافت ذخیره ای و جنین، کنترل تبادل مواد بین جنین و محیط خارج و در مواردی کنترل جوانه زنی بذر است. بافت ذخیره مواد غذایی که  قدرت سبز شدن بذر به کیفیت و کمیت مواد ذخیره ای در آن بستگی دارد و جنین در آن تشکیل می یابد.

شرایط لازم برای جوانه زدن بذر

وضعیت مناسبی از رطوبت، اکسیژن، دما و گاهی نور برای جوانه زدن بذرها ضروری می باشد.

رطوبت مورد نیاز بذر

بذرهای گیاهان زراعی در رطوبت بین ۲۵ تا ۷۵ درصد وزنی (نسبت به وزن خشک بذر) شروع به جوانه زنی می کنند. بذر ذرت خوشه ای و ارزن در رطوبت حدود ۲۶ درصد، بذر گندم و جو در رطوبت ۴۵ تا ۵۰ درصد و بذر لوبیا روغنی در رطوبت ۷۵ درصد وزن خشک خود شروع به جوانه زنی می نمایند. اغلب بذرها در رطوبت های پایینی از خاک و بعضی حتی در نقطه پژمردگی دائم با سرعت کمی جوانه می زنند. رطوبت مناسب جهت جوانه زدن و سبز شدن اکثر بذرها وجود ۲۵ تا ۱۰۰ درصد از کل آب قابل استفاده گیاه در خاک است.

اکسیژن لازم برای جوانه زدن بذر

جوانه زدن با متابولیسم مواد ذخیره ای آغاز می گردد و این امر به اکسیژن نیاز دارد. بذرهایی که خیلی عمیق و یا در خاک اشباع از آب کاشته شده باشند، ممکن است اکسیژن کافی دریافت نکنند و جوانه نزنند. بذر برنج و گیاهان آبزی به اکسیژن کمی برای جوانه زدن نیاز دارند. اکسیژن محلول در آب برای جوانه زدن این گونه بذرها کافی است.

دمای مناسب کاشت بذر

بذرهای گیاهان زراعی در محدوده حرارتی بین صفر تا ۴۰ درجه سانتی گراد جوانه می زنند. دمای مناسب جوانه زدن بسیاری از بذرها بین ۱۵ تا ۳۰ درجه سانتی گراد می باشد. هر چه دمای خاک از دمای مطلوب جوانه زدن بذر دورتر باشد، درصد سبز شدن و قدرت رشد گیاهچه پایین تر خواهد بود. به طور کلی، دمای مناسب جوانه زدن و سبز شدن گیاهان سرمادوست پایین تر از دمای مطلوب برای گیاهان گرمادوست می باشد. دمای مناسب برای جوانه زدن گندم حدود ۲۰ درجه سانتی گراد و برای لوبیا روغنی و توتون حدود ۲۵ درجه سانتی گراد می باشد.

نور

در بسیاری از گیاهان زراعی در نور و یا تاریکی جوانه می زند. اما بذر بعضی از ارقام توتون و تنباکو و بذر علف های مرتعی نسبت به نور عكس العمل نشان می دهند و درصد جوانه ردن آنها تحت تاثیر نور افزایش می یابد. نور قرمز از طریق افزایش در نسبت فیتوکرم جاذب مادون قرمز (P) به فیتو کرم جاذب نور قرمز (P) سبب تحریک تولید هورمون های پیش برنده جوانه زنی مانند اسید جیبرلیک می شود و موجب از بین رفتن خواب این گونه بذرها هنگام مرطوب بودن بذر می گردد.

چند اصلاح در مورد بذر

در ادامه چند اصطلاح رایج درباره بذر را توضیح می دهیم:

سلامت بذر

کامل بودن بذر و سلامت اجزای تشکیل دهنده آن برای سبز شدن بذر لازم است. چنانچه جنین، اندوسپرم و یا پوسته بذر طی عملیات برداشت محصول آسیب ببیند، از درصد سبز شدن آن به شدت کاسته می شود و گیاهچه های ضعیفی به وجود خواهند آمد. توسعه جانبی گیاه و تراکم کاشت، از اهمیت اندازه و وزن مخصوص بذر و به طور کلی از اهميت کيفيت بذر کاسته می شود. به طور کلی، بذرهایی که کمتر از ۷۰ درصد اندازه میانگین بذر همان گیاه هستند، مناسب کاشت نمی باشند.

بلوغ بذر

بذرهایی که بلوغ جنین در آنها کامل نیست، درصد جوانه زدن پایینی دارند. بذری که جنین آن بالغ، اما قبل از رسیدگی فیزیولوژیک برداشت شود نیز درصد سبز شدن پایینی دارد و گیاهچه های ضعیفی تولید خواهد نمود.

اندازه بذر

بذرهای خیلی کوچکتر از میانگین دارای جنین کوچک و مواد ذخیره ای کمی هستند و قدرت سبز شدن کمتری نسبت به بذرهای با اندازه متوسط دارند و ممکن است نتوانند فضای تخصیصی را پر کنند.

عمر بذر

حداکثر عمر بذر گیاهان زراعی، حتی در بهترین شرایط نگهداری، ۲۵ سال می باشد. دوام کیفیت فیزیولوژیک بذر بستگی شدیدی به شرایط نگهداری آن دارد. قدرت جوانه زدن و قدرت رشد گیاهچه بذرهایی که در حرارت های بالا و به خصوص به حالت مرطوب نگهداری شدند، بسیار پایین است. بهترین شرایط برای ذخیره بذر محیطی است بدون اکسیژن، با رطوبت پائین (رطوبت نسبی هوا زیر ۶۰ درصد) و دمای ۵- تا ۵+ درجه سانتی گراد. همچنین در صورتی که بذر به حشره یا عامل بیماری آلوده باشد، لازم است تا در صورت امکان ضدعفونی بذر قبل از انبارسازی انجام گیرد. باید توجه نمود که بذر در شرایط نامساعد انباری زودتر دچار حمله حشرات و بیماری های انباری می شود. در نواحی گرم و مرطوب، باید بذر را کاملا خشک نمود و در انبارهای تمیز، خنک و خشک نگهداری کرد.

ضدعفونی بذر

برای جلوگیری از حمله، خسارت و توسعه بیماری های خاکزی و بذرزی یا حشرات طی دوران سبز شدن و استقرار گیاهچه، بذر را ضدعفونی می کنند. ماده ای که برای ضدعفونی بذر استفاده می شود باید دارای مشخصات زیر باشد:

• علیه میکروارگانیسم ها یا حشرات مورد نظر بسیار مؤثر باشد.
• برای گیاه غیر سمی باشد.
• برای انسان و حيوانات سمیت بسیار کمی داشته باشد.
• اثر سم در طول دوران ذخیره بذر باقی بماند.
• به راحتی قابل استفاده باشد.
• از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد.

خالص سازی بذر توسط کشاورز

بذر اصلاح شده ای که در اختیار کشاورز قرار می گیرد، پس از یک یا چند بار تکثیر مجدد خلوص خود را از دست می دهد. کشاورز باید تا سر حد امکان از بذر دارای گواهی و دست اول برای کاشت استفاده نماید. حفظ خلوص ارقام موجود معمولا توسط مؤسسات یا اشخاص با صلاحیت انجام می شود. در این فرآیند، بسته به ضوابط و عملیاتی که برای خالص سازی رقم به کار می رود، ممکن است بذر دارای گواهی، پایه یا حتی مادری حاصل گردد. اما گاهی کشاورز به بذر بذر دارای گواهی دسترسی ندارد و لازم است به خالص سازی بذر خود بپردازد.

جمع بندی

مهمترین و اساسی ترین مرحله در یک کشت و کار و زراعت خوب، انتخاب مناسب بذر می باشد. این بدین ‏معناست که کشاورز بایستی به دنبال انتخاب گونه ای از بذر و فراهم کردن محیطی مناسب باشد که بهترین عمکلرد را در مزرعه او داشته باشد و بیشترین سود را دریافت کند.