سرخشکیدگی درخت مرکبات از بیماری های تهدید کننده و جدی در باغداری محسوب می شود که خسارات اقتصادی قابل توجهی به همراه دارد. سرخشکیدگی درخت مرکبات معمولا ناشی از عوامل مختلفی از جمله بیماری های قارچی، کم آبی، شوری خاک، تغذیه نامناسب و تنش های محیطی و… است از این رو باید تمامی علائم را بررسی نمود. با توجه به اهمیت مرکبات در اقتصاد و کشاورزی، شناسایی علت و راهکارهای مدیریت این مشکل از اهمیت زیادی برخوردار است. در این مقاله به بررسی عوامل موثر در سرخشکیدگی درختان مرکبات، روش های تشخیص و راهکارهای پیشگیری و کنترل آن می پردازیم.
بیماری سرخشکیدگی مرکبات
سرخشکیدگی درخت مرکبات یا ناتراسیا، یک بیماری قارچی مهم است که توسط قارچ Nattrassia mangiferae ایجاد می شود و بیشتر درختان ضعیف را تحت تأثیر قرار می دهد. این بیماری به صورت سرخشکیدگی، پژمردگی و زوال سرشاخه ها و در نهایت خشک شدن درخت بروز می کند. سرخشکیدگی مرکبات یکی از بیماری های تهدید کننده باغ های مرکبات در ایران به خصوص در مناطقی مانند مناطق گرم جنوبی بسیار مشهود است. مرکبات در ایران در مناطق مختلف شمالی و جنوبی کشور کشت می شود.
تحقیقات نشان می دهد بیماری خشکیدگی سرشاخه مرکبات در شمال کشور از اهمیت چندانی برخوردار نیست؛ اما سرخشکیدگی مرکبات در مناطق جنوبی کشور یکی از بیماری های مهم و خطرناک است. به طور مثال بیماری سرخشکیدگی مرکبات در استان کرمان بر روی پرتقال، گریپ فروت، نارنج و لیمو گزارش شده است. همچنین در مناطقی مانند دزفول در استان خوزستان و جنوب استان فارس این بیماری حضور دارد. بیماری خشکیدگی سرشاخه مرکبات در زمستان فعالیت ندارد؛ اما در اواخر بهار، تابستان و اوایل پاییز شدت پیدا می کند.
علائم بیماری سرخشکیدگی مرکبات
علائم بیماری خشکیدگی سرشاخه های مرکبات در مراحل اولیه در اواسط بهار معمولا موجب پژمردگی و خشکیدگی در شاخه های انتهایی درختان مرکبات می شود و با گرم شدن هوا نیز شدت پیدا می کند. در ابتدا برگ های سبز، خشک شده و در اثر تابش آفتاب به مرور به رنگ قهوه ای تبدیل می شود؛ اما معمولا از شاخه ها جدا نمی شوند و به صورت پژمردگی و خشکیدگی سرشاخه ها مشاهده می گردند. اینبرگ ها به مرور می ریزند. در اثر پیشرفت و شدت بیماری، آلودگی از شاخه های انتهایی به سمت پایین و در نهایت تنه اصلی گسترش می یابد و کل درخت را خشک می کند.
در برخی موارد بر روی سرشاخه ها و تنه درختان آلوده به این قارچ بیماری زا شکاف ها و پوسته پوسته ای شدن های طولی در اندازه های متفاوت مشاهده می شود. این شکاف ها می تواند با ترشح صمغ های کهربانی رنگ که در مجاورت هوا سفت و سخت می شود همراه باشد. همانطور که ذکر شد در مراحل شدت آلودگی، پوست شاخه ها و تنه اصلی به صورت پوسته های نازک جدا می شود و زیر پوست، می تواند توده سیاه رنگ قارچ عامل بیماری مشاهده گردد.
در برش عرضی شاخه، سیاه شدن بخش چوبی به صورت حلقوی به خصوص در مرکز تنه رویت می شود و می تواند بر روی بخش تنه و گاهی اوقات بر روی ریشه نیز مشاهده گردد. به طور کلی بیماری سرخشکیدگی مرکبات با علائم مشخصی در بخش‌های بالایی تاج درخت ظاهر می شود. این علائم شامل زردی بین رگبرگی برگ های مسن و ریزش زودرس آن ها، خشکیدگی سرشاخه ها از بالا به سمت پایین و درخت حالت پژمرده و ضعیف به خود می گیرد.
در مراحل شدید بیماری، رشد درخت متوقف می گردد و میوه ها کوچک و تعدادشان کم می شوند. از جمله ویژگی های تشخیصی این بیماری، مسدود شدن آوندهای چوبی (Xylem) است که موجب اختلال در انتقال آب و مواد مغذی می شود.
دلایل فیزیولوژیک و بیوشیمیایی بیماری سرخشکیدگی
علت سرخشکیدگی مرکبات هنوز به طور کامل شناخته نشده است. تحقیقات نشان می دهد که تجمع پروتئین های غیر طبیعی مانند فیتو پروتئین های مشابه پرون در آوندها موثر است. این پروتئین ها با ایجاد انسداد در بافت های آوندی، مانع جریان طبیعی آب و املاح می شوند. این پروتئین ها احتمالا در پاسخ به استرس اکسیداتیو یا اختلالات هورمونی (مانند کاهش سیتوکینین) تشکیل می شوند. همچنین، برخی مطالعات به اختلال در تعادل یونی (مانند تجمع آلومینیوم در خاک های اسیدی که می تواند با تشدید انسداد آوندی، پیشرفت بیماری را تسریع کند یا کمبود روی و منگنز) اشاره دارند که می تواند به تشدید بیماری منجر شود.
عوامل محیطی و خاکی موثر
شرایط نامساعد خاک، مانند اسیدیته و pH پایین و خاک های فقیر از نظر مواد آلی و تغذیه ای، می توانند در بروز بیماری نقش داشته باشند. همچنین، تنش های آبی (خشکی یا آبیاری نامنظم) و آسیب های ریشه ناشی از عملیات زراعی نامناسب، احتمال ابتلا به سرخشکیدگی را افزایش می دهند. این بیماری مسری نیست و توسط عوامل بیماری زای میکروبی (قارچ، باکتری یا ویروس) ایجاد نمی شود.
مدیریت و پیشگیری از سرخشکیدگی درخت مرکبات
برای کنترل بیماری سرخشکیدگی مرکبات، استفاده از پایه ها و ارقام مقاوم مانند نارنج سه برگ توصیه می شود. همچنین، تغذیه مناسب به خصوص کودهای حاوی روی، منگنز و کود آهن و آبیاری بهینه می تواند از تشدید علائم جلوگیری کنند. در موارد شدیدتر، جایگزینی درختان بیمار با ارقام مقاوم و بهبود شرایط خاک از طریق اصلاح pH و افزودن مواد آلی بسیار مهم است. این بیماری با کنترل مدیریتی صحیح قابل کنترل است؛ اما درمان قطعی برای آن وجود ندارد.
جمع بندی
سرخشکیدگی درخت مرکبات از جمله بیماری های مهم مرکبات است که می‌تواند منجر به خسارات اقتصادی جدی شود. این بیماری می‌تواند باعث خشک شدن سرشاخه ها، کاهش رشد و عملکرد درختان مرکبات شود. برای پیشگیری و کنترل سرخشکیدگی، مدیریت صحیح آبیاری و زهکشی، تغذیه مناسب، کنترل آفات و بیماری ها بسیار مهم است.