کشت خیار گلخانه ای به عنوان یکی از روش های تولید محصولات کشاورزی، نقش مهمی در افزایش بهره وری و برداشت محصول دارد. کشت گلخانه ای به دلیل کنترل شرایط محیطی مانند دما، رطوبت و نور، امکان تولید در تمام فصول سال را فراهم می‌کند و کیفیت و کمیت محصول را افزایش می دهد. استان های تهران، البرز، اصفهان، یزد، کرمان و فارس از جمله مهم ترین مناطق تولید خیار گلخانه ای هستند. این استان ها به دلیل داشتن شرایط آب و هوایی مناسب بیشترین تولید کنندگان محصول خیار گلخانه ای محسوب می شوند. در این مقاله، به بررسی مراحل کشت خیار گلخانه ای، مدیریت آفات و بیماری ها، سیستم های آبیاری و شرایط نگهداری پس از برداشت و انبارداری پرداخته می شود.
بهترین روش کشت خیار گلخانه ای
کشت خیار گلخانه ای به دو روش اصلی کشت مستقیم بذر و کشت نشایی آن انجام می شود. بهترین روش کشت، کشت نشایی است؛ زیرا کنترل بهتری روی رشد گیاه می توان داشت و دوره رشد را کوتاه تر می کند. در این روش، بذرها ابتدا در سینی های نشاء کاشته می شوند و پس از رسیدن به مرحله ۲ تا ۴ برگی، به محیط اصلی گلخانه منتقل می گردند. از روش کشت مستقیم بذر به دلیل ریسک پذیر بودن و احتمال خسارت و کاهش رشد موثر بذرها زیاد استقبال نمی شود. کشت خیار گلخانه ای به روش نشاکاری کارآمدتر از روش کشت مستقیم بذر شناخته می شود.
روش های کشت خیار گلخانه ای
کشت خیار گلخانه ای می تواند به روش های مختلفی صورت بگیرد:
- کشت در بستر خاکی: این نمونه از کشت، بیشترین فرم کشت این محصول را دارد و از خاک غنی با کودهای آلی و معدنی که نیاز به ضدعفونی دارد تا از بیماری ها جلوگیری کرده استفاده می شود.
- کشت هیدروپونیک (بدون خاک): در این روش از بسترهای کوکوپیت، پرلیت یا پشم سنگ استفاده می شود و مواد مغذی را از طریق آب آبیاری تأمین می گردد. این روش بازدهی بالاتری دارد و کنترل بهتری روی تغذیه گیاه فراهم می کند؛ اما هزینه ساخت اولیه آن بیشتر است.
- کشت در گلدان های پلاستیکی: این روش مناسب برای گلخانه های کوچک و کنترل بهتر ریشه ها است.
- کشت عمودی (ستونی): در روش کشت عمودی با استفاده از داربست و نخ های مخصوص، گیاه به سمت بالا هدایت می شود تا نورگیری و تهویه بهتری داشته باشد.
عملیات داشت و کنترل بیماری ها
در طول دوره رشدی بوته های خیار بهتر است مواردی را در نظر گرفت که یکی از آنها هرس اصولی است. هرس اصولی شامل حذف پاجوش ها تا ارتفاع ۵۰ سانتی متری، نگهداری یک میوه در هر گره و تنک کردن برگ های پایینی برای بهبود تهویه می شود. سیستم داربست عمودی V-shape با استفاده از نخ های پلی پروپیلن و قلاب های مخصوص، موجب توزیع و پخش یکنواخت نور می شود. کنترل تلفیقی آفات شامل نصب کارت های زرد برای کنترل مگس سفید، رهاسازی زنبور Encarsia formosaبیولوژیک و بالتوری ها جهت کنترل بیولوژیک انجام می گیرد. جهت پیشگیری از بیماری های قارچی همچون سفیدک پودری، سمپاشی قارچ کش های سیستمیک مانند تبوکونازول به همراه تهویه مناسب توصیه می شود. همچنین تراکم کشت مناسب ۲ تا ۲.۵ گیاه در مترمربع است و هرچه تراکم بیشتر باشد موجب کاهش نورگیری و افزایش بیماری ها می شود.
شرایط مطلوب برای رشد خیار گلخانه ای
برای رشد مطلوب کشت خیار گلخانه ای، تنظیم دقیق شرایط محیطی ضروری است که شامل موارد زیر می شوند:
تنظیم دمای محیط
در طول روز، دمای ۲۵ تا ۲۸ درجه سانتی گراد جهت رشد خیار مناسب است. اگر دما از این حد به طور ناگهانی بالاتر یا پایین تر رود، سبب تنش گرمایی یا سرمایی شده و موجب کاهش تشکیل میوه می شود. در شب، دما باید بین ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد باشد. کاهش دما به زیر ۱۶ درجه سانتی گراد سبب اختلال در رشد و افزایش ریزش گل ها می شود. توجه کنید که دمای ریشه بهتر است حدودا ۲۰ تا ۲۲ سانتی گراد باشد تا جذب مواد مغذی به خوبی انجام شود.
میزان رطوبت نسبی
رطوبت ایده آل و متداول در گلخانه خیار بهتر است ۶۵ تا ۷۵ درصد باشد. رطوبت بالای ۸۰% می تواند بیماری های قارچی همچون سفیدک پودری را افزایش دهد. جهت تنظیم رطوبت، از سیستم های مه پاش و تهویه فن در گلخانه استفاده کنید.
میزان نور
محصول خیار به نور خوبی احتیاج دارد و در مناطق با نور کم، از لامپ های LED با طیف نوری قرمز-آبی برای تقویت رشد استفاده می کنند. طول روز مناسب ۱۴ تا ۱۶ ساعت است و در صورت کاهش دریافت نور می تواند موجب تلخی میوه و یا کاهش رشد آن شود.
مدیریت آبیاری و تغذیه
آبیاری بهتر است در ساعات اولیه خنک روز با دمای آب متعادل صورت بگیرد. کشت خیار گلخانه ای به آبیاری و تغذیه دقیق نیاز دارد. بهترین روش آبیاری، فرم قطره ای تحت فشار با دبی ۲ تا ۴ لیتر در ساعت برای هر گیاه است. در روزهای گرم تعداد دفعات آبیاری باید بیشتر باشد؛ اما توجه کنید که حجم رطوبت در گلخانه فراتر از حد مجاز نشود. همچنین دفعات آبیاری در شب نیز کاهش می یابد.
تغذیه و کوددهی
pH محلول باید بهتر است حدودا بین ۵ تا ۶ باشد تا جذب عناصر بهتر صورت بگیرد. در کشت خیار گلخانه ای، به خصوص در مرحله رشد رویشی استفاده از کودهای کامل با فرمول متعادل مثل کود 20-20-20 و کود 10-52-10 و کودهای حاوی عناصر ماکرو و میکرو ضروری است. همچنین کودهای رویشی خیار، کودهای حاوی نیتروژن و کلسیم و منیزیم به صورت سولفات منیزیم و نیترات کلسیم بیشترین استفاده را دارند. در مرحله زایشی و میوه دهی پتاسیم و ریز مغذی ها مانند آهن، روی، منگنز و بر بیشترین استفاده را دارند.
کنترل بیولوژیک
برای مگس سفید از زنبور Encarsia Formosa و برای کنه و شته از کفشدوزک Phytoseiulus persimilis استفاده شود. همچنین نصب کارت های زرد برای جذب مگس سفید و تریپس و نصب کارت های آبی برای جذب تریپس موثر است.
آفات و بیماری های کشت خیار گلخانه ای
محصول خیار نیز همانند سایر کشت ها درگیر با آفات و بیماری ها می شود. مهم ترین آفات و بیماری های کشت خیار شامل موارد زیر می شود:
سفیدک پودری (Powdery Mildew)
این بیماری قارچی باعث بروز لکه های سفید و کرکی روی سطح برگ ها، میوه، ساقه و در برخی موارد ریشه گیاه می شود. در صورت عدم کنترل در نهایت برگ ها زرد و خشک می شوند. با کنترل رطوبت و سموم قارچکش می توان آنها را کنترل کرد.
سفیدک دروغی (Downy Mildew)
علائم این بیماری قارچی شامل لکه های زرد و سبز کم رنگ به صورت لکه و پخش در روی برگ و رشد قارچ های تیره رنگ در زیر برگ است. رطوبت بالا این بیماری را تشدید می کند. استفاده از ارقام مقاوم توصیه می شود.
ویروس موزاییک خیار (CMV)
این ویروس توسط حشرات و شته ها منتقل می شود و موجب ایجاد لکه های تیره و روشن متعدد در سطح برگ و پیچیدگی برگ و کاهش رشد می شود. کنترل شته ها و حشرات ناقل در مرحله اول ضروری است.
تریپس (Thrips) در کشت خیار گلخانه ای
آفت تریپس با مکیدن شیره گیاه موجب بدشکلی برگ و میوه می شود. همچنین ناقل ویروس ها نیز است و مصرف سموم سیستمیک در کنترل این آفت موثر می باشد.
کنه تارعنکبوتی (Spider Mite)
کنه تار عنکبوتی با ایجاد تارهای نازک رو برگ موجب کاهش تنفس برگ می شود و با تغذیه از برگ ها باعث زردی و ریزش آنها می شوند. این آفت در شرایط گرم و خشک سریع تکثیر می یابند و سمپاشی با کنه کش در کنترل آن موثر است.
شته (Aphids)
اغلب شته ها با ترشح عسلک و ماده چسبناکی سبب جذب قارچ های بیمارگر، کاهش تنفس برگ و کاهش رشد گیاه می شوند. همچنین شته ها ناقل بیماری های ویروسی هستند که می توانند خسارت زیادی وارد کنند.
بیماری پژمردگی فوزاریومی (Fusarium Wilt)
این قارچ باعث پژمردگی و زردی برگ ها می شود و افزایش مقاومت ارقام و ضدعفونی خاک راه های کنترل آن هستند.
نماتدهای ریشه (Root Knot Nematodes)
نماتدها ریز کرم هایی هستند که با ایجاد گال روی ریشه ها جذب آب و مواد غذایی را مختل می‌کنند. استفاده از خاک سالم و کنترل آبی توصیه می شود.
آنتراکنوز (Anthracnose)
این بیماری قارچی لکه های قهوه ای روی برگ و میوه ایجاد می کند که از کیفیت میوه می کاهد و رطوبت بالا آن را تشدید می کند و سمپاشی با قارچ کش های موثر ضروری است.
بیماری بوته میری در کشت خیار گلخانه ای
بیماری بوته میری خیار توسط قارچ های خاکزی مانند فوزاریوم و پیتیوم ایجاد می شود. علائم آن شامل پژمردگی ناگهانی، زردی برگ ها و مرگ سریع گیاه است. این بیماری در خاک های مرطوب بیشتر است و با ضدعفونی بذر، زهکشی مناسب و تناوب کشت ضروری با مصرف سموم قارچ کش های سیستمیک می توان کنترل کرد.
برداشت و نگهداری پس از برداشت
بهترین زمان برداشت محصول خیار صبح زود (قبل از ساعت ۱۰) است؛ زیرا میوه ها آبدارتر و تازه تر هستند. همچنین از قیچی استریل برای جلوگیری از انتقال بیماری ها به خصوص بیماری های ویروسی استفاده شود. با رعایت این اصول، عملکرد اقتصادی ۴۰-۵۰ کیلوگرم در متر مربع در هر دوره کشت افزایش می یابد. برداشت خیار گلخانه ای معمولا ۴۵ تا ۶۰ روز پس از کشت آغاز می شود و به عواملی مانند نوع رقم کشت شده و شرایط محیطی بستگی دارد. برداشت بهتر است هر ۲-۳ روز یکبار به صورت منظم انجام شود تا از رشد بیش از حد میوه ها جلوگیری گردد و گیاه برای تولید میوه های جدید آماده شود.
شرایط انبارداری
بعد از برداشت محصول و در زمان انبارداری بهتر است دما، رطوبت و محیط انبار را در نظر داشت. دمای انبار بهتر است ۱۰ تا ۱۲ درجه سانتی گراد، رطوبت انبار حدودا ۹۰ تا ۹۵ درصد باشد. زیرا نگهداری خیارها در محیطی با این دما و این میزان درصد موجب حفظ تازگی و افزایش عمر انباری تا ۱۰-۱۴ روز می شود. عمر انبارداری محصول خیار در شرایط نرمال ۱۰ تا ۱۴ روز است. درجه بندی دقیق میوه ها بر اساس اندازه، رنگ و کیفیت و حذف نمونه های آسیب دیده از اهمیت زیادی برخوردار است. رعایت این اصول نه تنها کیفیت محصول را افزایش می دهد، بلکه سودآوری کشت را به بیشترین میزان می رساند.
نتیجه گیری
کشت خیار گلخانه ای با مدیریت صحیح، بازدهی اقتصادی بالایی دارد که شامل کنترل دما، رطوبت و نور، استفاده از ارقام مقاوم و آبیاری بهینه هستند. مقابله با آفات و بیماری ها برای کنترل بهتر و تولید محصول باکیفیت تر محصول ضروری است.