بیماری سیاهک گندم و جو یکی از مواردی است که گندم کاران در اکثر نقاط کشور با آن رو به رو هستند. بیماری های سیاهک گندم از بیماری های بسیار خطرناک و شایع در مزارع گندم است و هر ساله خسارت بسیار زیادی را به محصول و کشاورز وارد می کند. گندم یکی از مهم ترین محصولاتی است که بیش از همه گیاهان در جهان کشت می شود . امروزه گندم یک ماده غذایی ضروری و مهم به شمار می آید که از اهمیت و ارزش غذایی بالایی برخوردار است. گندم و جو نیز همانند سایر محصولات کشاورزی دارای آفات و بیماری هایی مشخص است. در این مقاله بیماری سیاهک گندم و جو را بررسی می کنیم.
سیاهک آشکار گندم و جو
قارچ Ustilago tritici عامل ایجاد سیاهک آشکار در گندم بوده است. یک نکته حائز اهمیت این است که قبل از کشف علت این بیماری، مردم بر این باور بودند که علت سیاه شدن گندم ها، خشم الهی است و بعدها با گذر زمان و آگاهی از علم به این نتیجه رسیدند که بافت های گیاه بر اثر نوعی قارچ به این وضع دچار می شوند و پس از کشف علت آن، این نظریه ها منسوخ شدند.
سیاهک آشکار از شاخه های بیماری سیاهک گندم در مناطق نسبتا مرطوب دنیاست و در تمام مناطق گندم خیز ایران با شدت مختلف وجود دارد. قابل ذکر است که میزان خسارت این بیماری روی گندم کمتر از خسارت ناشی از سیاهک پنهان است؛ اما روی جو خسارت سیاهک آشکار بیشتر از سیاهک پنهان است.
برخی از گونه های این سیاهک می توانند به چاودار نیز صدمه بزنند، اما به طور کل چاودار نسبت به گندم در مقابل سیاهک دارای مقاومت بیشتری است؛ همچنین در بین گندم ها، گونه دوروم نسبت به سایرین در برابر این بیماری مقاوم‌تر است.
علائم بیماری سیاهک آشکار گندم و جو
سیاهک آشکار گندم از هنگامی که خوشه ها روی بوته ظاهر می شوند قابل تشخیص است. در این هنگام گیاهان آلوده زودتر به خوشه می روند. همچنین گیاه آلوده معمولا بلندتر از گیاهان سالم هستند که این مورد می تواند یکی از راه های آسان برای تشخیص این بیماری باشد. زمانی که خوشه ها از غلاف بیرون می آیند، به دلیل حضور تلیوسپورها به رنگ زیتونی تیره تا قهوه ای در می آیند. لازم به ذکر است که قبل از بیرون آمدن خوشه از غلاف، رنگ تیره آن‌ها تا حدودی قابل مشاهده است. به مرور بافت سنبله ها سیاه رنگ و سخت شده و در نهایت به جای دانه، بافتی پودر مانند و سیاه خواهند داشت.
شناسایی سیاهک آشکار گندم و جو
زمستان گذرانی سیاهک اشکار گندم به صورت میسیلیوم غیرفعال درون بذرهای آلوده است. این بذرها ممکن است متعلق برای انواع میزبان ها مثل گندم، جو، یولاف یا چاودار باشند. میسیلیوم های غیرفعال می توانند 4 تا 5 سال در دانه به حالت غیرفعال ( کمون) باقی بمانند. به این ترتیب همزمان با کشت بذرهای آلوده، فعالیت قارچ با جوانه زدن میسیلیوم‌ها آغاز شده و همراه با گیاه در جوانه انتهایی آن رشد می‌کنند. با آشکار شدن خوشه ها قارچ به سنبله حمله کرده و با رشد و فعالیت درون سلول ها تمام بافت سنبله به جز محور را از بین می برد.
سنبلچه های خوشه های آلوده تبدیل به توده اسپورهای خشک سیاه رنگ می شوند. با ادامه روند رشدی و رسیدن به مرحله تلیوسپوری در دانه، غشای نازکی اطراف آن باقی می ماند که با رسیدن تلیوسپورها و پاره کردن غشاء، اسپورها آزادانه با باد جا به جا می شوند و در تخمدان گیاهان سالم آلودگی ایجاد می کنند.در هنگام خروج خوشه ها، تلیوسپورها توسط باد پراکنده شده یا توسط باران شسته می شوند و در طی چند روز فقط محور لخت خوشه باقی می ماند.
اسپورها زمان گلدهی آزاد شده، وارد تخمدان می شوند و بذر را آلوده می‌کنند. این بذرها سال بعد منشاء آلودگی خواهند بود. گیاهانی که دیر کاشته می شوند کمتر از گیاهانی که پیش از موقع کشت شوند، از این بیماری خسارت می بینند؛ زیرا در مزارع دیر کاشت به دلیل درجه حرارت پایین، گندم دیرتر جوانه می زند، در حالی که قارچ در این درجه حرارت نمی تواند رشد کند. در گندم های پاییزه، قارچ به صورت فعال یا نیمه فعال در ناحیه طوقه گندم مانده و در غلات بهاره به صورت غیرفعال در داخل بذر آلوده، زمستان گذرانی می کند.
روش های کنترل غیر شیمیایی سیاهک آشکار گندم و جو
استفاده از بذر سالم و گواهی شده در پیشگیری از این بیماری، بسیار مهم است؛ اهمیت این موضوع از این منظر است که این بیماری بذرزاد است (درون بذر قرار دارد). به دلیل بذرزاد بودن این گونه از قارچ، استفاده از قارچ کش به صورت سطحی بر روی آن تاثیری ندارد. برای کنترل سیاهک آشکار گندم باید حتما از قارچ کش ها و سموم سیستمیک مانند دیفنوکونازول (دیویدند)، تبوکونازول (راکسیل)، لاماردور (پروتیوکونازول + تبوکونازول) برای ضدعفونی بذر استفاده کرد.
سیاهک پنهان یا بدبوی گندم و جو
عامل بیماری سیاهک پنهان گندم، نوعی قارچ بیماری زا است که هم زمان با جوانه زدن گندم، وارد آن می شود. به تدریج با رشد گندم، در داخل بوته ها به زندگی خود ادامه می دهد. یک نکته بسیار مهم و قابل ذکر این است که چهار عامل بیماری سیاهک پنهان (Tilletia caries و T.triticoides و T. foetida و T. controversa) در ایران بررسی و شناسایی شده است. هر چهار عامل از نظر چرخه زندگی و بیماری زایی به هم شبیه هستند. سیاهک پنهان با تخریب دانه های آلوده و جایگزینی آن ها به وسیله تلیوسپورهای قارچ، به گیاه خسارت می زند و باعث کوتاه ماندن گیاهان آلوده نسبت به گیاه سالم می شود که میزان کوتولگی بستگی به گونه قارچ و نژاد آن و شرایط محیطی دارد.
گیاهانی که به سیاهک پنهان آلوده شده اند معمولا به زنگ زرد و خسارت ناشی از سرما حساس‌تر می شوند؛ اما در برابر سفیدک پودری مقاوم تر ظاهر می شوند. تلیوسپورهای عامل بیماری با توجه به قابلیت اشتعال بالای اسپورهای چرب آن می توانند باعث ایجاد انفجار در کمباین شوند. (در ایران گونه غالب سیاهک پنهان عمدتا T.laevis می باشد).
علائم بیماری سیاهک پنهان گندم و جو
بیماری سیاهک پنهان گندم همانند سیاهک آشکار علائم کاملا مشخصی که در مرحله اول قابل تشخیص باشد، ندارد. در واقع بوته های آلوده به سیاهک پنهان تا حدودی کوتاه تر از بوته های سالم هستند. این مقدار خیلی قابل توجه و مشخص نیست. همچنین در مرحله خوشه دهی، گیاه آلوده سنبله هایی به رنگ سبز مایل به آبی خواهد داشت. هرچه زمان برداشت نزدیک تر شود، رنگ آن‌ها تیره تر خواهد شد.
یکی دیگر از راه های شناسایی ابن بیماری این است که دانه های درون سنبله ها رنگی مایل به قهوه ای دارند و کوچک تر و گردتر از دانه های سالم به نظر می‌رسند. همچنین به دلیل وجود ماده ای با نام تری آمین متیل که در اسپورها وجود دارد، گیاهان آلوده بوی ماهی گندیده می دهند. سنبلچه های گیاه آلوده، به رنگ قهوه ای زیتونی تیره درآمده و در نهایت با توده سیاه اسپور هم رنگ می شوند.
در این مرحله توده های اسپور قارچ به وسیله پوسته نازکی محصور شده و این پوسته قبل از برداشت یا در مرحله درو محصول، پاره شده و اسپورها در هوا پخش می شوند. اختلاف در ارتفاع، شکل و اندازه غیرطبیعی سنبله های آلوده نیز به تشخیص آن‌ها کمک می کند.
شناسایی سیاهک پنهان گندم و جو
برخلاف سیاهک آشکار که زمستان ها را درون بذر می گذراند، سیاهک پنهان زمستان را روی سطح بذر یا داخل خاک سپری می‌کند. ولی در ادامه همانند سیاهک آشکار با جوانه زدن گیاه، تلیوسپورها میسیلیوم هایی تشکیل می دهند که قبل از بیرون آمدن جوانه از خاک، به گیاهچه نفوذ می کنند و همراه با رشد گیاه به فعالیت و رشد خود ادامه می دهند. با ادامه این روند و رشد بیشتر گیاه، هنگام خوشه دهی، میسیلیوم ها، تخمدان ها را مورد حمله قرار می دهند و با آلوده کردن خوشه ها، درون بذرها قرار گرفته و اجازه پر شدن به آن‌ها نمی دهند و درون پوسته ها به جای دانه (نشاسته)، پر از دانه های تلیوسپوری است و بذرها با کمی فشار، پودر می شوند.
سیاهک کوتاه گندم
عامل این بیماری گونه Tilletia controversa بوده و سیاهک پاکوتاه را به وجود می آورد. بیماری سیاهک پاکوتاه گندم مخصوص مناطق سردسیر و مرتفع است. همچنین بیماری سیاهک پنهان پاکوتاه گندم سبب توقف رشد گیاه میزبان، کوتاه شدن شدید ساقه و پنجه زنی فراوان می شود. بعد از مرحله خوشه دهی، علائم بیماری ظاهر می شود. بوته های آلوده به سیاهک پا کوتاه گندم ممکن است ارتفاعی فقط در حدود یک چهارم گیاهان سالم داشته باشند و تعداد پنجه ها نیز افزایش می یابد، ولی سایر علائم بیماری مشابه سیاهک پنهان گندم است
روش های کنترل سیاهک پنهان و سیاهک پنهان پاکوتاه گندم
از روش های کنترل غیر شیمیایی می توان به تهیه بذر سالم و عاری از بیماری می توان اشاره نمود. همچنین می توان بذرها را با قارچ‌کش‌های مناسب ضدعفونی کرد (قابل ذکر است ضدعفونی بذرها با قارچ‌کش‌های معمولی باعث از بین رفتن رشته‌های میسیلیوم نمی‌شود. و فقط با سموم سیستمیک می‌توان از رشد قارچ، درون بذر جلوگیری کرد).
– انتخاب زمان مناسب برای کاشت
– آیش زمین در زمان کشت
– مؤثرترین روش درمان سیاهک گندم، استفاده از قارچ کش ها (برای ضدعفونی بذر) و استفاده از ارقام مقاوم است. بهترین سم سیاهک گندم شامل موارد زیر است:
دیفنوکونازول (دیویدند)
تبوکونازول (راکسیل)
تیابندازول (تکتو)
سیاهک هندی گندم (سیاهک ناقص)
سیاهک هندی در ایران اولین بار در سال 1375 از جیرفت (استان کرمان) گزارش شد و چیزی معادل صدهزار هکتار از مزارع گندم را آلوده کرد. عامل بیماری گونه دیگری از جنس تیلشیا به نام T.indica است که به گندم معمولی (گندم نان) حمله می کند، اما تریتیکاله و گندم دوروم نیز ممکن است آلوده شوند.
علائم بیماری سیاهک هندی گندم
در این بیماری، آلودگی از طریق گل آغاز شده و سپس بخشی از دانه از توده های سیاه رنگ پر می شود.
تشخیص این بیماری در مزرعه مشکل است؛ زیرا تنها چند گل در سنبله آلوده می شوند و بوته های آلوده در مزرعه به راحتی از چشم مخفی می مانند و در خرمن از روی دانه های شکسته که قسمتی از آن ها آلوده به سیاهک است، قابل تشخیص می باشند که باعث کاهش میزان محصول، بازارپسندی و کیفیت نان و نانوایی می شود.
در بذرهای بیمار، قسمتی از بذر، سالم باقی می ماند و قسمت دیگر آن همراه با جنین به توده ای از اسپورهای سیاه و خشک تبدیل می شود. در این جا نیز مانند سیاهک معمولی، بوی زننده ماهی گندیده متصاعد می شود. بذرها یا خاک آلوده به اسپور قارچ، مهم ترین منابع آلودگی اولیه هستند. اسپورها همچنین توسط باد و حشرات پخش می شوند و در طی مرحله گلدهی، گیاه را آلوده کرده و ممکن است تمام یا قسمتی از دانه، توسط میسیلیوم اشغال شده و به توده اسپور تبدیل شود.
کنترل بیماری سیاهک هندی گندم
تاکنون روش کنترلی غیر سیمیایی موثر برای بیماری سیاهک هندی گندم گزارش نشده است. اما می توان از مجموعه اقدامات پیشگیری زیر در برابر این بیماری استفاده کرد:
- از ورود خاک آلوده به مزرعه که همراه با ماشین آلات و ادوات کشاورزی و یا کفش آلوده هستند خودداری کنید.
- ممانعت استفاده بیش از حد کودهای ازته
- زهکشی مناسب و جلوگیری از آبیاری و رطوبت بیش از حد
- خودداری از کشت میزبان جایگزین با گیاه غیر میزبان
- بررسی تاریخ کشت
- استفاده از کشت های متناوب
مبارزه شیمیایی جهت کنترل این بیماری شامل ضدعفونی بذر و مبارزه شیمیایی علیه این بیماری می باشد که در کنترل این بیماری مؤثر هستند. برای سم پاشی می توان از سموم زیر استفاده نمود:
- سایپروکونازول (آلتو)
- پروپیکونازول (تیلت)
- تبوکونازول (فولیکور)
- فلوتریافول (ایمپکت)
یک نکته حائز اهمیت این است که زمانی سم پاشی انجام شود که 80 درصد بوته ها به خوشه رفته باشند.
بیماری سیاهک برگی گندم
بیماری سیاهک برگ و ساقه غلات که توسط قارچ Urocystis tritici ایجاد می شود، در درجه اول روی گندم پاییزه و در مناطقی که زمستان های معتدلی دارند (بوشهر، خوزستان، گیلان) گسترش دارد. سیاهک برگی که توسط قارچی به نام Urocystis agropyri ایجاد می‌شود، در روی چاودار نیز ایجاد شود.
علائم بیماری سیاهک برگی گندم
تشخیص سیاهک برگی در مزرعه به راحتی انجام می گیرد ، اما اغلب به دلیل کوتاه بودن بیش از حد بوته های آلوده، مورد توجه قرار نمی گیرند. علائم بیماری سیاهک برگی به صورت نوارهای خاکستری متمایل به سیاه روی برگ و غلاف توسعه می یابد. بوته های آلوده اغلب کوتاه شده، برگ ها پیچ خورده و لوله می شوند. همچنین اپیدرم برگ و ساقه، در محل نوارهای آلوده، به صورت طولی شکاف خورده و توده سیاه رنگ اسپور ظاهر می شود. علاوه بر آن بوته های آلوده معمولا خوشه نمی دهند و توده اسپور آزاد شده، سطح بذرها و خاک را آلوده می کنند.
آلودگی معمولا در هنگام جوانه زنی گندم اتفاق می افتد و گیاهچه ها قبل از خروج از خاک آلوده می شوند. عامل بیماری زمستان را به صورت میسلیوم در گیاهچه به سر می‌برد که بعدا در گیاه به صورت سیستمیک در می آید و در فصل بهار در قسمت بالای گیاه میزبان اسپورزایی می کند.
روش های کنترل سیاهک برگی گندم
کنترل بدون استفاده از سم: بیماری سیاهک برگی گندم را می توان با استفاده از ارقام مقاوم و تناوب زراعی تا حدودی کنترل نمود.
کنترل با مصرف سموم: ضدعفونی بذر با قارچ کش های سیستمیک مانند دیفنوکونازول (دیویدند)، تبوکونازول (راکسیل)
نتیجه گیری
آشنایی با بیماری سیاهک گندم، لازمه داشتن یک محصول خوب و باکیفیت است. بیماری سیاهک گندم یک بیماری قارچی زیان آور است و بر کیفیت و کمیت محصولات گندم و جو اثر منفی می گذارد که در نتیجه آن کاهش محصول را به دنبال دارد. به طور کل برای مدیریت بیماری سیاهک گندم می توان از تناوب زراعی، کاشت ارقام مقاوم، استفاده متناسب از سموم قارچ کش و تغذیه مناسب از کود های کشاورزی استفاده کرد. رعایت نکات کشاورزی و دانستن روش های نوین به داشتن محصول پر بار و عاری از بیماری من جمله بیماری سیاهک گندم کمک می کند. برای دریافت مشاوره رایگان درباره مبارزه با آفات و بیماری ها می توانید با کارشناسان نهاده راز خرم در ارتباط باشید.
با ما همراه باشید
با ارائه برترین مقالات و مطالب روز کشاورزی توسط کارشناسان فنی
** نهاده راز خرم ، راز یک فصل پربار **