بررسی آفات و بیماری های سیب زمینی و راه های کنترل آنها

سیب ‌زمینی از محصولات پرمصرف کشاورزی در ایران و سایر کشورها است. سیب زمینی همچون سایر محصولات می تواند در هنگام کشت با مواردی مانند حمله و خسارت زایی آفات و بیماری‌ ها مواجه شوند. آگاهی از نوع بیماری ‌ها و آفات و شیوه پیشگیری و کنترل آن ها برای داشتن محصولی باکیفیت ضروری است. اگر کنترل این عوامل خسارت زا به ‌موقع و اصولی انجام نشود، خسارت ‌های جبران ‌ناپذیری را به عملکرد و کیفیت محصول وارد خواهد کرد. در ادامه به شناخت آفات و بیماری های سیب زمینی می پردازیم.

بیماری بادزدگی سیب زمینی

بیماری بادزدگی یا سفیدک دروغی سیب‌ زمینی یکی از بیماری های شایع در مزارع سیب زمینی است که توسط قارچ Phytophthora infestans ایجاد می ‌گردد و بیشتر در مناطق مرطوب ایران گزارش می شود. این بیماری را به بلایت دیررس نیز می شناسند. علائم بیماری بر روی گیاه به این صورت است که روی سطح بالایی برگ شاهد زخم های نامنظم، قهوه ای رنگ، آب سوخته که اطراف آن را بخش زرد رنگ می باشد، هستیم.

در زمانی که درصد رطوبت هوا بالا باشد، پشت سطح برگ ها بافت کرکی تشکیل می شود. با توسعه آلودگی و خشک شدن برگ، تیره می شود و احتمال پارگی برگ افزایش پیدا می کند. همچنین علائم بر روی ساقه، شامل زخم های قهوه ای و آب سوخته می باشد. این علائم از قسمت نوک گیاه شروع می شود و در نهایت می تواند کل بوته را خشک کند. در ابتدای آلودگی روی سطح غده به صورت لکه های پراکنده، بافت چوب پنبه ای و قهوه ای می باشد. به مرور زخم های قهوه ای یا آجری رنگ روی سیب زمینی ظاهر می گردد و غده دچار پوسیدگی از بخش خارجی می‌ شود. کنترل آبیاری، تناوب زراعی، حذف بقایای آلوده، کشت ارقام مقاوم و ضدعفونی زمین در کنترل بیماری بادزدگی سیب زمینی موثر هستند.

شوره سیاه سیب زمینی

بیماری شوره سیاه سیب زمینی را با نام شانکر رایزوکتونیای ساقه نیز می شناسند که عامل آن قارچ Rhizoctonia solani می باشد. اولین علائم شانکر ساقه یا بیماری شوره سیاه، مشاهده لکه‌ های قهوه ‌ای متمایل به سیاه روی ساقه ها و غده است که با گسترش بیماری و حالات شدید، غده از حالت طبیعی خارج می شوند و ترک می خورند.

توجه کنید که در شرایط مرطوب پودری سفید یا خاکستری بالاتر از ناحیه طوقه مشاهده می شود. این بیماری موجب ایجاد زخم های آفتاب سوخته، آجری یا قهوه ای رنگ روی ساقه و نزدیک به سطح خاک می شود. با پیشرفت بیماری در ساقه اصلی، برگ ها به سمت بالا پیچ می خورند، ضعیف و زرد می شوند. با جمع آوری بقایای آلوده، تناوب زراعی، برداشت زودهنگام، مصرف ارقام مقاوم و سم بردوفیکس می توان بیماری شوره سیاه سیب زمینی را کنترل کرد.

پژمردگی فوزاریومی سیب زمینی

بیماری پژمردگی فوزاریومی در سیب ‌زمینی ناشی از قارچ Fusarium oxysporum است. علائم ابتدایی این بیماری شامل زرد شدن و پژمردگی برگ های پایین بوته، تغییر بافت ساقه و غده سیب زمینی است. بافت برگ بین رگبرگ ‌ها، ابتدا زرد و سپس قهوه‌ای می شود. در برخی موارد امکان دارد غده ‌ها دچار پوسیدگی خشک یا معمولی در محل اتصال به ساقه ‌شوند. علائم پژمردگی فوزاریومی در خاک های گرم و حرارت بالا و مرطوب شدت بیش ‌تری خواهد داشت. با کنترل رطوبت، کشت ارقام مقاوم به فوزاریوم، ضدعفونی خاک و تناوب با گیاهان غیر حساس بیماری پژمردگی فوزاریومی سیب زمینی کنترل می شود.

بیماری لکه موجی سیب زمینی

بیماری لکه موجی از دیگر بیماری های سیب زمینی است. قارچ Alternaria solani عامل این بیماری در سیب زمینی است. اولین علائم این بیماری در زمان گلدهی بوته، روی برگ های قدیمی ظاهر می شود. علائم بیماری لکه موجی سیب زمینی روی برگ شامل زخم ها و نقاط تیره رنگ متحدالمرکز، به حالت آفتاب سوخته، در حدود سه الی چهار میلی متر و گاهی حاشیه ای زرد رنگ می باشد.

در ابتدای بیماری این لکه ها بر روی برگ و ساقه حالت مدور دارند، ولی به مرور به صورت زاویه دار گسترش می یابند. در نهایت برگ های آلوده به طور کامل خشک می شود و روی ساقه باقی می ماند. علائم آلودگی روی غده به شکل زخم های کوچک، تیره، چوب پنبه ای یا چرمی و به اندازه تقریبی یک الی دو سانتی متر مشاهده می شود و بافت داخلی غده قهوه ای تیره و خشک می شود. تنظیم آبیاری، تناوب زراعی دو ساله با غلات دانه ریز، کشت ارقام دیررس مقاوم و عدم کاشت در نقاط گرم و مرطوب در کنترل بیماری لکه موجی سیب زمینی موثر است.

اسکب معمولی سیب زمینی

عامل بیماری اسکب معمولی توسط باکتری Streptomyces scabies ایجاد می ‌شود و موجب بروز زخم های چوب پنبه ای، دایره ای یا زاویه دار و تیره می باشد. زخم های روی غده در مرکز فرو رفته و قسمت حاشیه و اطراف  آن برآمده است که با دست زدن به این زخم ها لبه های برآمده در اطرف زخم قابل تشخیص است. اندازه و فرم زخم های سطحی با یکدیگر متفاوت است. در ابتدا اغلب به صورت تکی هستند و به مرور زمان گسترش می یابند. با پیوستن به یکدیگر می تواند کل سطح سیب زمینی را پوشش دهد.

بعضی از ارقام نسبت به این بیماری مقاوم هستند؛ اما کنترل آب و خاک در جهت عدم پیشروی و گسترش این بیماری بسیار مهم است. چرا که با آب و خاک آلوده، منتقل می شود. همچنین تناوب زراعی با یونجه، سویا و گندم و عدم کاشت متناوب با چغندر قند، کلم و ترب و… در کاهش خسارت بیماری اسکب سیب زمینی موثر است.

پوسیدگی قهوه ای باکتریایی سیب زمینی

این بیماری باکتریایی توسط Ralstonia solanacearum  ایجاد می شود و به بافت آوندی گیاه حمله می کند. پوسیدگی قهوه ای باکتریایی سبب پژمردگی یک طرفه، زردی و قهوه ای شدن بوته  می شود که در نهایت ریزش برگ ها را به دنبال دارد. با برش عرضی غده های آلوده، در محل دسته جات آوندی بافت حلقه ای تیره رنگ می شود. با افزایش و شدت بیماری، با فشردن غده های سیب زمینی یا به صورت عادی و قرار دادن ساقه در آب شیرابه سفید از آن خارج می گردد.

سایر علائم ظاهری این بیماری شامل پژمردگی برگ‌ های جوان در طی زمان های گرم روز و سبز خشک شدن و در نهایت مرگ گیاه می شود. از این رو آب و هوای گرم و رطوبت بالا نقش موثری در سرعت رشد عامل بیماری دارند. این باکتری توسط آب های جاری و ادوات کشاورزی به مناطق دیگر می تواند منتقل شود. همچنین غده های باقی در سطح خاک در گسترش آلودگی موثر هستند. حذف علف هرز نیز در کنترل این بیماری موثر می باشد.

آفات رایج سیب زمینی

آفات مختلف به سیب زمینی آسیب می رساند. گاهی اوقات آفات و بیماری های سیب زمینی فقط روی گیاه، گاهی نیز به غده های آن نیز آسیب می رساند. در ادامه به بررسی رایج ترین آفات سیب زمینی و نکاتی درباره روش های جلوگیری از هجوم و کنترل آنها می پردازیم.

کرم های مفتولی سیب زمینی (Agriotes)

کرم مفتولی از جمله آفات سیب زمینی است که پراكندگی آن به نوع ميزبان، ارتفاع، اسيديته و مواد آلی خاک بستگی دارد. لارو کرم‌ های مفتولی در طول دوره طولانی رشد خود در بخش های مختلف خاک از مواد متنوعی مانند میسلیوم قارچ ‌های خاکزی، مواد پوسیده، غده های سیب زمینی، چوب، بذور و جوانه‌ های سبز جدید، ریشه مویین و تازه گیاهان مانند گندم، هویج، ذرت، کاهو، گوجه فرنگی، چغندر قند، تره، جو و پنبه تغذیه می کند. از این رو به گیاهان بسیاری خسارت وارد کرده و محصول را غیر قابل عرضه می کند.

لاروهای این آفت در زمان تغذیه از غده سیب زمینی می توانند تونل هایی در آن ایجاد کنند که به مرور موجب پوسیدگی غده سیب زمینی می شود. لاروها در برابر خشکی حساس هستند؛ به همین علت بیشتر در خاک ها حضور دارند. مرحله شفیرگی این آفت نیز در داخل خاک زندگی و حشره به صورت لارو یا شفیره زمستان گذرانی می کند. کرم های مفتولی می توانند ریشه و حتی ساقه گیاهان را همچون غده سیب زمینی سوراخ و از آن ها تغذیه کند. این لاروها از گیاهچه ها و جوانه بذر تغذیه و حشره کامل آن نیز از گرده گل ها تغذیه می کند. آماده سازی خوب خاک، برداشت زودهنگام و استفاده از ارقام زوردرس، تناوب زراعی 4 تا 5 ساله، شخم عمیق و آفتاب دهی، طعمه مسموم و مصرف سموم مانند فیپرونیل یا دورسبان می تواند در کنترل کرم های مفتولی سیب زمینی موثر باشد.

کرم‌های طوقه بر (Agrotis)

کرم طوقه بر سیب زمینی در واقع لاروها و کرم هایی هستند که در خاک‌ های سبک و گرم بیشتر وجود دارند و می‌ توانند باعث آسیب به غده‌ های سیب‌ زمینی شوند. کرم های طوقه بر به ندرت از تمامی بخش های گیاه تغذیه می کنند. مرحله خسارت زای این آفت مربوط به دوره لاروی است. این کرم با تغذیه از طوقه منجر به از بین رفتن قسمت هوایی گیاه به طوقه گیاه زراعی می شود.

از این رو این بوته ها توانایی رشد ندارد و از بین می روند. کرم طوقه بر معمولا می تواند به گیاه های ردیف بعدی انتقال پیدا کند. به همین صورت درصد خسارت زمین را افزایش دهد. توجه کنید که خسارت آن ها محدود به طوقه نبوده و لارو های سن پایین تر می توانند به برگ ها نیز آسیب برسانند. انجام شخم، حذف بقایای گیاهی، استفاده از تله های نوری و مصرف سم دلتامترین و اندوسولفان می تواند در کنترل کرم های طوقه بر موثر باشد.

سوسک برگخوار سیب زمینی یا سوسک کلرادو (leptinotarsa decemlineata)

سوسک کلرادو سیب زمینی یکی از آفات مهم برای کشت این محصول است. حشرات بالغ آن به شکل بیضی و پوشش پشتی و سخت آن ها نارنجی رنگ با خطوط مشکی در بین آن ها است. مراحل مختلف سوسک کلرادو از جمله مرحله لاروی و حشره بالغ از برگ‌ های سیب زمینی تغذیه می‌ کنند. شدت و حجم تغذیه آن ها نسبت به سایر آفات برگخوار بیشتر است. لاروها به طور مداوم از برگ‌ های گیاه تغذیه می کنند و عمده خسارت این آفت توسط لاروهای آن به خصوص لاروهای سن چهار ایجاد می‌ شود.

قابل ذکر است تغذیه سوسک کلرادو سیب زمینی در هنگام پوست اندازی متوقف می شود. در زمان تغذیه مجدد، همراه با دفع فضولات سیاه رنگی روی گیاهان می توان حضور این آفت را تشخیص داد. حجم تغذیه و خسارت این آفت به قدری است که در موارد شدید از بوته‌ های مسن، تنها ساقه عاری از برگ باقی می ماند. در صورتی که میزبان آن ها بادمجان و گوجه فرنگی باشد، می توانند از میوه‌ های نارس هم تغذیه کنند. توجه کنید که سوسک کلرادو می‌ تواند ناقل بیماری‌ های ویروسی و باکتریایی سیب زمینی باشد و بیماری را از بوته آلوده به سالم انتقال دهد. با نصب و کاشت گیاهان تله و تناوب زراعی با گندم و چاودار و مصرف سمومی مانند سم تیامتوکسام و سموم گروه فسفره تماس نفوذی می توان آن ها کنترل کرد.

بید سیب زمینی  (phthorimaea operculella)

آفات بید سیب زمینی پروانه یا شب پره کوچکی است که دو جفت بال کم عرض به رنگ قهوه ای تا خاکستری دارد. در بهار و تابستان لاروهای آن می تواند از برگ‌ ها، دمبرگ‌ ها و ساقه سیب‌ زمینی تغذیه کند و سبب خشک شدن بوته‌ ها شود. در اواخر تابستان و تشکیل و رشد غده‌ های سیب‌ زمینی لاروها با سوراخ کردن غده وارد آن می شود. به علت تغذیه از غده موجب تشکیل دالان‌ هایی درون محصول می گردد. با تغذیه آن ها در غده فضولاتی نیز خشک و قهوه‌ ای است و در دالان‌ ها انباشته می شوند. در نهایت حمله بید سیب زمینی، غده‌ ها فاسد و از بین می‌ روند.

وجه کنید که ایجاد دالان ها و منافذ بر روی سیب زمینی می تواند راه را برای ورود و حمله عوامل بیماری زا و سایر آفات فراهم کند و سبب پوسیدگی و فساد غده شود. همچنین قابل ذکر است که پس از برداشت و انبارداری فعالیت بیدها متوقف نمی شوند. آن ها می توانند در طول مدت انبارداری به سایر غده های سالم نیز حمله کنند. استفاده از گیاهان تله، حشرات بیولوژیک و  نصب تله ها و مصرف سموم فسفره در کنترل بید سیب زمینی موثر است.

جمع بندی

شناخت آفات و بیماری های سیب زمینی و روش های کنترل آن ها بسیار مهم است. زیرا به دلیل غده ای بودن سیب زمینی، احتمال شناسایی و کنترل بیماری ها و آفات کمی به تاخیر می افتد. همین امر می تواند به حجم خسارت سیب زمینی اصافه کند. از این رو پایش مداوم زمین و کنترل به موقع آن ها از خسارت احتمالی می کاهد.