گوجه فرنگی بعد از سیب زمینی از مهم ترین گیاهان خانواده بادمجانین است که نقش مهمی در تغذیه بشر دارد. به طور کلی گوجه فرنگی محصول فصل گرم است که براي رشد و نمو و تولید محصول نیاز به دمای 27-18 درجه سانتی گراد داشته و نسبت به دماهاي پایین حساسیت نشان می دهد. در فصول سرد سال در مناطق معتدله این محصول در شرایط گلخانه اي پرورش می یابد.
امروزه از کودها به عنوان عناصر غذایی مورد نیاز گیاه برای افزایش عملکرد و تولید محصولات در واحد سطح استفاده می شود. نکته کلیدي توصیه صحیح کودي، تعیین حدود بحرانی عناصر غذایی در خاك و حد مطلوب این عناصر در گیاه است.
مراحل رشد و نمو گوجه فرنگی و کودهای مورد نیاز هر مرحله
برای کاشت بذر گوجه فرنگی ابتدا نیاز به تهیه بستر کاشت و آماده سازی خاک می باشد. می توان در این مرحله از کود دامی پوسیده به همراه گوگرد، باکتری تیوباسیلوس، کود اوره با پوشش گوگردی، کود فسفره و پتاسه به همراه سولفات روی استفاده کرد. نشاء تولید شده از بذر گوجه فرنگی پس از انتقال به بستر کاشت دارای 6 مرحله رشد و نمو و در نتیجه 6 مرحله نیاز غذایی متفاوت می باشد. سرعت و میزان جذب عناصر غذایی در مراحل مختلف رویشی و زایشی، متفاوت است.
- مرحله اول استقرار پس از انتقال نشاء است. در این مرحله از کودهایی که به رشد و توسعه ریشه کمک می کنند، همانند کودهای محرک رشد، اوره فسفات، هیومیک اسید، کودهای فسفر بالا و نیترات کلسیم به صورت استفاده در آب آبیاری می توان استفاده کرد.
- در مرحله دوم رشد رویشی گیاه (ریشه، ساقه و برگ در بوته) شروع می شود. در این مرحله استفاده از کودهای نیتروژنه مانند اوره، نیترات آمونیوم یا سولفات آمونیوم، برای گیاه گوجه فرنگی مناسب می باشد. همچنین از کودهای آهن، جلبک دریایی، میکرو و اسید آمینه می توان پس از پیدایش برگ جهت تحریک رشد استفاده کرد.
- مرحله سوم و چهارم مرحله تولید گل و تشکیل میوه است که نیاز به کودهای محرک گلدهی همانند کودهای فسفره و پتاسه، کودهای حاوی کلسیم و عناصر ریز مغذی حاوی روی، بر و سایر ریز مغذی ها برای افزایش گلدهی و تبدیل گل به میوه دارد.
- از مرحله بعد از تشکیل تا بزرگ شدن، رسیدگی و سایز گیری میوه بوده که معمولا نیاز به کودهای نیتروژنه و پتاسه همانند نیترات پتاسیم، سولو پتاس یا سیلیکات پتاسیم، سولفات منیزیم، اسید آمینه، کلات کلسیم، هیومیک اسید و سایر کودهای ریزمغذی دارد.
کود نیتروژن
یک عنصر ضروری و مهم در کشت گوجه فرنگی بوده و مدیریت استفاده از این کود شامل میزان، زمان و نحوه مصرف در تولید گوجه فرنگی بسیار با اهمیت است.
علائم کمبود نیتروژن شامل کندی رشد بوته، کوچکی و تغییر رنگ برگ از سبز کم رنگ تا زرد، برگ های بالایی سبز مایل به زرد، همراه با رگبرگ های ارغوانی، کاهش تشکیل و ضخامت ساقه ها و شاخه های جانبی کم، خشک شدن برگ ها قبل از بلوغ، زرد شدن و ریزش جوانه گل، باردهی کم، سبز ماندن میوه ها در زمان بلوغ و کوچکی میوه ها و در نهایت کاهش کمیت و کیفیت میوه می باشد. مقادیر زیاد نیتروژن نیز علاوه بر کاهش عملکرد و کیفیت محصول، سبب تشدید خسارت آفات و بیماری های گیاهی و تجمع نیترات در محصول می گردد.
برای رفع کمبود نیتروژن استفاده از اوره و یا سایر کودهای نیتروژنه مانند سولفات آمونیوم، اوره آمونیوم نیترات، هم از طریق پاشش در سطح زمین و هم در سیستم آبیاري به صورت سرک و تقسیط شده (قبل از کاشت، بعد از کاشت، قبل از گلدهی و در طول گلدهی به فاصله مناسب) با توجه به حلالیت زیاد و آبشویی این کود از خاک توصیه می گردد. حفظ تعادل مناسب استفاده از این کود ضروری است و کمبود یا بیش بود آن باعث کاهش مقاومت گیاه در برابر حملات قارچ ها و آفات می شود.
کود فسفر
گیاهان در تمام مراحل رشد به فسفر نیاز دارند، ولی بیشترین نیاز آنها در زمان استقرار و اوایل رشد رویشی است.
علائم کمبود فسفر: قهوه ای شدن ریشه ها و کم شدن ریشه های فرعی، کند شدن رشد بوته ها، تغییر رنگ برگ های پایینی و سطح زیرین برگ ها به ارغوانی، کوچک شدن برگ های بالغ، خم شدن برگ ها به سمت پایین و توقف رشد آنها، نازک شدن ساقه، میوه کوچک شده و همزمان با کاهش محصول، بلوغ میوه ها نیز به تأخیر می افتد.
خشکی و دمای پایین خاک جذب ریشه ای را متوقف کرده و علائم کمبود فسفر در گیاهان ایجاد می گردد. با توجه به نیاز بالای گیاه به فسفر در اوایل رشد و یا آسیب به ریشه در مرحله انتقال نشا به زمین علائم کمبود فسفر مشاهده می شود. مصرف زیادی فسفر باعث تشدید کمبود روی و آهن می شود.
از کودهاي فسفر مناسب براي مزارع گوجه فرنگی سوپر فسفات تریپل، دی آمونیوم فسفات، مونو پتاسیم فسفر و به ویژه کودهای ترکیبی فسفر بالا، NPK می باشند. بهترین روش کاربرد کود فسفر پخش و شخم در خاک در قبل از کاشت و به صورت نواري در 5-10 سانتیمتر کنار و پایین تر از بذر و نشاء است در پس از کاشت می باشد. میزان مصرف کود در روش نواری نسبت به روش پخش در سطح خاک دو سوم تا نصف می باشد.
کود پتاسیم
پتاسیم از عناصر بسیار مهم و ضروری در افزایش عملکرد و کیفیت میوه گوجه فرنگی می باشد. پتاسیم باعث افزایش سفتی بافت و مواد جامد محلول و کاهش پفکی شدن و در نتیجه بهبود کیفیت میوه می شود. پتاسیم نقش مهمی در ضخیم و حجیم شدن بافت میوه و افزایش مقاومت گیاه به تنش ها و بیماری های گیاهی می شود.
علائم کمبود پتاسیم ابتدا در برگ های پایینی پدیدار و به طور همزمان سبب رنگ پریدگی میوه ها می شود. در شرایط کمبود شدید، سوختگی حاشیه برگ ها و نقاط سوخته در فاصله بین رگبرگ هاست. تیره شدن رنگ سبز برگ ها در گیاهان جوان، کم شدن فاصله میانگره و کوچکی ساقه، کاهش ارتفاع گیاه و سطح برگ، کاهش تشکیل میوه و کاهش وزن میوه. ریزش میوه در مرحله رسیدن، بی مزگی و کاهش اسیدیته میوه، رسیدگی غیر یکنواخت میوه ها، لکه دار شدن میوه رسیده، مشاهده می گردد. مصرف بیش از حد پتاسیم باعث کاهش جذب منیزیم می شود. براي تامین پتاسیم مورد نیاز گوجه فرنگی می توان از کودهای سولفاته در مرحله زیر کشت و استفاده سرک از کودهای سولوپتاس و به ویژه کودهای ترکیبی پتاسیم بالا NPK کودهای ترکیبی در مراحل میانی و انتهایی رشد به صورت خاکی و یا محلولپاشی استفاده کرد.
کود کلسیم
گوجه فرنگی به میزان زیادی نیاز به کلسیم دارد و نسبت به کمبود آن حساس می باشد. در صورت کمبود کلسیم عملکرد و کیفیت به شدت کاهش می یابد. کلسیم عنصری کلیدی در سفتی بافت میوه بوده و سبب جلوگیری از پیری زودهنگام برگ ها و ایجاد مقاومت به تنش های محیطی، آفات و بیماری ها و بهبود خاصیت انبارداری میوه می گردد. کمبود کلسیم به خصوص در مرحله رشد به سرعت در میوه ها مشاهده شده و سبب نکروز یا پوسیدگی انتهای میوه می شود که به آن سوختگی گلگاه می گویند. به منظور پیشگیری و رفع کمبود کلسیم توصیه می شود که آبیاری به صورت منظم انجام شود و از مصرف کود نیتروژنه بیش از اندازه در ابتدای رشد گیاه خودداری و محلولپاشی با کلسیم به طور مرتب و با فواصل منظم انجام گیرد.
کود منیزیم و علائم کمبود آن
زردی بین رگبرگ ها که در صورت ادامه منجر به ایجاد بافت مردگی می شود و حاشیه برگها سبز می مانند. علایم ابتدا از برگ های پایینی شروع شده و سپس در بخش های جوانتر مشاهده می گردند. در نهایت عملکرد محصول دچار کاهش می شود. استفاده بیش از اندازه از کودهای پتاسیمی و آمونیومی که با جذب منیزیم توسط گیاه رقابت می کنند باعث کاهش جذب منیزیم توسط گیاه می شوند. برای پیشگیری و رفع کمبود این عنصر، مصرف متعادل و متناسب کودهای پتاسیمی و آمونیومی و نیز استفاده از کود سولفات منیزیم در مرحله زیرکشت و یا محلولپاشی این کود در طی مراحل رشد توصیه می گردد
مصرف عناصر کم مصرف همانند آهن، روی، بر، منگنز، مس و مولبدم با توجه به منطقه کشت و نوع خاک و بستر کشت با شدت های متفاوت ضروری است و بایستی براساس انجام آزمون خاک توصیه گردد.
کود آهن و علائم کمبود ان
آهن از عناصر مهم و ضروری در کشت گوجه فرنگی می باشد که در مراحل مختلف رشدی گیاه مورد نیاز می باشد. کمبود آهن با افزایش بیش از حد عنصر فسفر و همچنین اسیدیته خاک اتفاق می افتد. برگ ها رنگ پریده اما رگبرگ ها و حتی انشعابات کوچک آنها نیز همچنان به رنگ سبز باقی می مانند. این مورد معمولا در برگ های بالایی گیاه مشاهده می شود.
کمبود آهن زمانی اتفاق می افتد که میزان فسفر و پی اچ خاک بالا باشد. زمانی که خاک بسیار خشک یا خیس باشد یا تحت شرایط دمای پایین، توان ریشه تحت تأثیر قرار می گیرد و متعاقب آن کمبود آهن به وقوع می پیوندد. جهت پیشگیری و رفع کمبود آهن محلول پاشی با سولفات آهن یا کلات های آهن به صورت آبکود و محلولپاشی توصیه می شود.
کود روی و علائم کمبود آن
در کمبود روی، فاصله میانگره ها روی ساقه کوتاه و در نتیجه گیاه کوتوله می شود، برگ های بالایی کوچک شده، به حالت خوشه ای و مجتمع در می آیند. رنگ پریدگی، در برگ های میانی و ایجاد لکه مردگی نامنطم در برگ و قهوه ای شدن حاشیه برگ مشاهده می شود. جهت رفع کمبود رو، جلوگیری از کاربرد بیش از اندازه کودهای فسفره و محلولپاشی سولفات روی بر روی سطح برگ ها در مراحل رویشی یا استفاده از کلات های روی به صورت خاکی در قبل از کاشت بذر و محلولپاشی توصیه می شود.
منگنز و علائم کمبود آن
در کمبود منگنز در برگ های جوان، بافت بین رگبرگ ها زرد ولی رگبرگ ها به طور مشخص سبز باقی می مانند. جهت رفع کمبود منگنز محلولپاشی و یا مصرف کودآبیاری با استفاده از سولفات یا کات منگنز توصیه می شود.
کود بر (بور)
در بهبود جذب کلسیم در گیاه مهم است. به حفظ سلامت پوست میوه کمک کرده و موجب کاهش ترکیدگی، خوردگی و بهبود انبار داری میوه می شود. اسیدی شدن خاک و بیش بود آهک سبب بروز کمبود بر می شود که کمبود مواد آلی در خاک و استفاده بیش از اندازه از کودهای پتاسیمی این حالت را تشدید می کند.
علائم کمبود بر: بد شکلی و سوختگی نوک برگ ها، شکنندگی ساقه گیاه و ایجاد شکاف توخالی بین دیواره بیرونی و بخش درونی میوه در گوجه فرنگی.
جهت پیشگیری و کنترل کمبود عنصر بر استفاده از کودهای آلی پوسیده شده جهت بهبود کیفیت خاک و محلولپاشی با کودهای حاوی بر روی سطح برگ توصیه می شود.
کود مس و علائم کمبود
در کمبود مس رنگ برگ ها به سبز مایل به آبی تغییر پیدا می کند. کمبود مس موجب تاخیر در رشد گیاه، پیچیده شدن برگچه ها و منحنی شدن دمبرگ ها می شود. برای رفع کمبود آن، استفاده از سولفات مس بر یا کلات مس به صورت کودآبیاری و یا محلولپاشی توصیه می شود.
کود مولیبدن و علائم کمبود
به صورت زردی بین رگبرگ ها به خصوص انتهای برگ و نکروز بین رگبرگی مشاهده می شود. برای رفع کمبود آن می توان از کودهای ریزمغذی کامل حاوی مولیبدن و یا مولیبدات سدیم یا مولیبدات آمونیوم استفاده کرد.
نتیجه گیری
مصرف نامتعادل کودهای شیمیایی که مازاد بر نیاز گیاه باشد یا مطابقتی با نیاز واقعی آن نداشته باشد، اگر در سطح وسیعی صورت گیرد نه تنها افزایش عملکرد مطلوبی در گوجه فرنگی نخواهد داشت؛ بلکه کیفیت آن را نیز به شدت کاهش می دهد. نیاز غذایی گوجه فرنگی حتی با توجه به نوع گونه و رقم آن متفاوت است. مثلا گوجه فرنگی فضای باز نیاز غذایی پایین تری نسبت به گوجه فرنگی گلخانه ای دارد. همچنین زمان مناسب استفاده از کودهای مختلف بسیار مهم می باشد.
در گوجه فرنگی، به عنوان مثال جذب نیتروژن و پتاسیم در ابتدای رشدکم بوده، ولی در مرحله گلدهی به سرعت افزایش می یابد. نیتروژن بیشترین جذب را پس از تشکیل اولین میوه ها و پتاسیم در زمان نمو میوه بیشترین جذب نیتروژن توسط گیاه را دارد. با توجه به اینکه اکثر خاک های کشاورزی ایران آهکی می باشد، توصیه می شود در مرحله پیش از کشت و تهیه بستر از کود گوگرد کشاورزي مخلوط با خاک استفاده نمود. مصرف عناصر کلسیم، منیزیم، آهن، روي، منگنز و مس براي رشد بهینه گوجه فرنگی و افزایش کمیت و کیفیت محصول ضروري است. توصیه می شود در خاک های آهکی از کودهای سولفات روی، سولفات منگنز و مس یا کود حاوی این سه عنصر با توجه به انجام آزمون خاک، به میزان 50 درصد پیش از کاشت و 50 درصد در زمان گلدهی می توان استفاده نمود. به همین دلیل استفاده صحیح و مناسب از نوع کود مورد نیاز، میزان و زمان مصرف کودها در افزایش عملکرد و کیفیت میوه گوجه فرنگی دارای اهمیت زیادی بوده و توصیه می شود استفاده از کودها در مراحل مختلف رشدی طبق نظر کارشناسان صورت گیرد.