در کشاورزی عوامل مختلفی حضور دارد که باعث بروز مشکلاتی در گیاهان می شود و یکی از مشکلات در کشاورزی حضور آفات است که نماتدها دسته ای از این قبیل آفات هستند. این موجودات باعث کاهش کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی می شوند و با چشم غیر مسلح قابل دید نمی باشند. از این رو کنترل آن ها در صنعت کشاورزی تا حدودی سخت و بسیار مهم می باشد.
نماتد چیست؟
نماتدها نوعی جانور پر سلولی هستند که به صورت انگل گیاهی زندگی می کنند. در واقع کلمه نماتد از ریشه یونانی به معنی نخ یا ریسمان گرفته شده است و معنی جانوری نخی شکل را می دهد. نماتدها شاخه ای از میکروارگانیسم ها هستند که بدنی بدون مهره، پر سلولی، غیر بند بند، کرمی شکل، دارای تقارن جانبی و فاقد اندام حرکتی هستند.
یکی از نکاتی که باید به آن توجه کنید این است که نماتدها را نباید با کرم خاکی اشتباه گرفت؛ زیرا کرم های خاکی دارای ویژگی هایی متفاوت از نماتدها هستند و در خاک با چشم غیر مسلح قابل دید و شناسایی هستند. اغلب نماتدها در خاک مستقر هستند و می توانند از باکتری ها ، قارچ ، گیاهان و … تغذیه کنند.
نماتدها انگل گیاهی به صورت خارجی یا داخلی هستند. انگل های خارجی معمولا بیرون از بافت گیاه قرار دارند و با استایلت خود از مواد غذایی درون بافت گیاه تغذیه می کنند؛ ولی برخی از این نماتدهای انگلی غالبا بر روی ریشه میزبان زندگی می کنند مثل نماتد گروه meloidogyne. همچین این گروه از نماتدهای خسارت زا می تواند تا ناحیه استوانه مرکزی نیز پیشروی کنند و همین امر سبب شده که از مقاومت گیاه کم شده و نسبت به یک سری از عوامل بیماری زا همچون قارچ مولد پژمردگی آوندی مثل فوزاریوم حساسیت بیشتری نشان دهد.
نماتد یکی از گسترده ترین و متنوع ترین گروه جانوری می باشند که دارا ی 6 مرحله زندگی هستند و شامل چرخه زندگی تخم، 4 مرحله لاروی و مرحله بلوغ می باشد. از نظر نوع و گونه، نماتودها بعد از حشرات در ردیف دوم قرار دارند. بر اساس گزارش هایی که در سال 2001 انجام شد حدود 26600 گونه از این آفت شناسایی شده اند (حدود 3 درصد کل نماتدها).
مهم ترین نوع نماتد کدام است؟
یکی از انواع نماتدهایی که بیشتر شایع است نماتد مولد ریشه گرهی می باشد. نماتد ریشه گرهی یکی از مهم ترین نماتدهای شناخته شده در جهان و ایران است و خسارت بسیار زیادی به محصولات کشاورزی وارد می کند. دامنه میزبانی این نماتد بسیار وسیع و گسترده بوده و به محصولاتی که در زراعت، سبزی و صیفی و حتی برخی درختان میوه و زینتی می تواند خسارت وارد کند.
یکی از عواملی که در حجم گسترش این نماتد موثر است، عدم آگاهی از آلوده بودن خاک است. از طرفی استفاده از ادوات شسته نشده و کنترل نکردن روش و میزان آبیاری، لاروهای نماتد را در سطح خاک پخش می کند.
انواع نماتود
نماتدها بر اساس فرم و شکل بدن و نوع استایلت آن ها به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. هر کدام از این دسته بندی ها می توانند خسارت زا باشد. نماتدها را بر اساس فرم و شکل ظاهری آن ها می توان به چند دسته تقسیم بندی کرد که شامل موارد زیر هستند:
- به صورت نخی شکل: بدن به صورت استوانه ای و در تمام طول بدن یکسان است.
- دوکی شکل: قطر بدن در وسط بیشتر از طرفین می باشد مانند نماتد گالی گندم
- حجیم و باد کرده: این دسته از نماتدها دارای بدنی تخم مرغی شکل و گرد هستند و لاروهای ماده ساکن می باشند.
- سوسیسی شکل: این دسته از نماتدها دارای بدنی کوتاه و قطور هستند. ابتدا و انتهای بدن آن ها باریک بوده و در امتداد آن قطور می شوند.
طول بدن نماتدها
نماتدها دارای طول بدن متفاوتی هستند؛ اما از حدود 82 میکرومتر تا 4/8 متر ( نماتد انگل نهنگ ) می باشد. کوچک ترین نماتد به طول 200 میکرومتر و بلند ترین آن با طول 12 میلی متر گزارش شده است.
خسارت نماتدها
از بین گونه های نماتدها حدود چند صد گونه نیز شناسایی شده که از گیاهان تغذیه می کنند. شیوه تغذیه نماتدها بدین گونه است که استایلت (میله ای دهانی که با آن تغذیه می کنند) سوزنی و سرنگ مانند خود را از مواد تغذیه ای گیاه دریافت می کنند. در نهایت سبب ضعف و زردی و پژمردگی گیاه می شود. قابل ذکر است که نماتدها گاهی می توانند تا 18 سال نیز در خاک باقی بمانند. به علت نوع پراکندگی آن ها در زمین، بسیار مهم است که جمع آوری خاک جهت نمونه برداری به صورت اصولی و دقیق انجام شود.
خسارت سالانه حاصل از منابع غذایی اصلی مثل غلات، بقولات یا حبوبات، سیب زمینی و … حدود 11 درصد گزارش شده است. در محصولاتی همچون سبزی، صیفی و میوه ها در حدود 14 درصد می باشد. بر اساس برآورد جهانی نماتدهای انگل گیاهی به طور متوسط سبب کاهش 12/3 درصد کاهش محصول می شوند که ارزش اقتصادی خسارت ناشی از آن ها حدود 100 میلیارد دلار می باشد.
علائم خسارت نماتد
نماتدهای خاکزاد با تغذیه از ریشه توانایی گیاهان را در جهت جذب آب و مواد غذایی و عناصر مورد نیاز گیاه کاهش می دهد که این امر سبب ایجاد پژمردگی و رنگ پریدگی گیاه، کوتولگی بوته و… می شود. در صورتی نماتد مولد گره ریشه باشد، بر روی ریشه های گیاه به صورت پراکنده گال ها و تورم هایی را می توان دید که از مشخصه بارز نماتد ریشه گرهی یا نماتد مولد گال ریشه است.
کنترل نماتودها
نماتدها در خاک تقریبا به صورت بی تحرک حضور دارند و جالب است بدانید که لاروهای این گونه جانوری می تواند مقاومت بالایی را در برابر شرایط از خود نشان دهد به گونه ای که حتی در صورت عدم وجود میزبان مناسب، قادر به بقا در خاک به مدت دو الی پنج سال است. از این رو باید پیشگیری های لازم را انجام داده و در صورتی که به بروز نماتود اطمینان نداشتید می توان از آزمایشگاه های آب و خاک کمک بگیرید. برخی از روش هایی که در پیشگیری و یا کنترل نماتود موثر باشد شامل موارد زیر است:
- استفاده از روش کشت های تلفیقی
- جلوگیری کردن از ورود آب از زمین و مناطق آلوده به خاک مناطق سالم ( آبیاری غرقابی و روان آب )
- جلوگیری از انتقال خاک آلوده به منطقه سالم توسط ادوات آلوده و سایر عواملی که می تواند آلودگی را منتقل کنند.
- کنترل علف های هرز و حذف بقایای آلوده گیاهی
- تناوب زراعی همچون آیش تابستانه و آفتاب دهی خاک
- ضد عفونی خاک با استفاده از سموم مناسب و استفاده از پوشش پلاستیکی بر روی سطح زمین جهت ایجاد گرما و حذف نماتد خاک
- اصلاح خاک با مواد ارگانیک
- سرما یا کاهش دمای خاک نیز بر روی جمعیت نماتدها تاثیررگذار است.
- استفاده از سم نماتدکش قوی و موثری همچون متام سدیم
نتیجه گیری
نماتدها از جمله جانورانی هستند که با چشم قابل دیدن نیستند و پراکندگی آن ها در خاک به صورتی است که در یک قسمت خاک می تواند به طور مثال 20 عدد باشد و در قسمتی دیگر از خاک همان خاک مزرعه 100 نماتد باشد. به همین دلیل جمع آوری نمونه خاک و یا کنترل آن ها بسیار دشوار است. نماتد جزو دسته مهمی از آفات کشاورزی است. بنابراین با پیشگیری و رعایت بهداشت مزرعه می توان از بروز احتمالی نماتدها جلوگیری کرد.