پسته، یکی از محصولات لوکس و پرمصرف در ایران و جهان است که نیازمند مدیریت دقیق و علمی در مراحل مختلف رشد و باردهی آن است. جهت دستیابی و رسیدن به محصولی با کیفیت و کمیت مطلوب، باید به نیازهای گیاه مانند ایجاد شرایط محیطی و کوددهی مناسب توجه داشت. در این مقاله، به بررسی جامع مدیریت باغات پسته از دیدگاه فنی و اصولی می پردازیم.
شرایط اقلیمی و خاکی مناسب برای باغات پسته
به طور معمول درخت پسته سازگاری بالایی با شرایط نگهداری و اقلیمی سخت دارد و در مناطق خشک و نیمه خشک با تابستان های گرم و خشک و رطوبت کم قادر به رشد است. دمای مناسب که به تولید مغز باکیفیت پسته کمک می کند در بهار حدود 25 الی 35 درجه سانتی گراد و در تابستان 30 الی 40 درجه سانتی گراد است. یکی از نکاتی که باید به آن توجه داشت، نیاز سرمایی یا دوره خواب است؛ چرا که اکثر درختان پسته برای شکستن دوره خواب خود به حدود 1000 ساعت دمای زیر 7 درجه سانتی گراد نیاز دارند. در صورتی که نیاز سرمایی برطرف نگردد دوره گلدهی مطلوب و قابل قبولی هم نخواهد داشت. سرمای بهاره برخلاف نیاز سرمایی در زمستان، موجب از بین رفتن جوانه های گل می شود.
خاک های لومی شنی و لومی با زهکشی مناسب برای عملکرد موثر بسته مطلوب هستند. از احداث باغ های پسته در خاک های رسی و خاک های سنگین باید خودداری گردد؛ چرا که می تواند سبب تجمع رطوبت و بیماری های قارچی شود. درخت پسته در pH بین 7 تا حدود 8 می تواند ریشه سالم و جذب آب و مواد غذایی مناسبی داشته باشد. نوع خاک بر مدیریت آبیاری تاثیرگذار است؛ به عنوان مثال، خاک های شنی به دلیل ظرفیت نگهداری آب کمتر و نفوذپذیری بالاتر، نیازمند آبیاری مکرر اما با حجم کم هستند، در حالی که در خاک های سنگین و رسی فاصله بین دو آبیاری می تواند بیشتر باشد.
شرایط آبیاری
درخت پسته نسبت به شرایط کم آبی و خشکی نسبتا مقاوم است؛ با این حال آبیاری مناسب و به موقع، به ویژه در فصل تابستان که نیاز آبی به اوج خود می رسد، برای بهبود کمیت و کیفیت محصول، کاهش دوره های استراحت و افزایش پایداری عملکرد ضروری است. در فصل گرم، درختان پسته عطش بیشتری دارند و فواصل آبیاری باید نزدیک تر و منظم تر باشد تا نیاز آنها تامین شود. علاوه بر این در مناطق گرم و خشک، این عامل بیش از پیش تشدید می شود و به برنامه ریزی دقیق تری نیاز دارد.
نیاز آبی پسته در مراحل مختلف رشد متفاوت است؛ در اوایل فصل کمتر و در مراحل گلدهی، میوه دهی و پر شدن مغز به طور قابل توجهی افزایش می یابد. در زمان پر شدن مغز، وقوع تنش خشکی از اواسط تیر تا اواسط مرداد ماه می تواند آسیب جدی به همراه داشته باشد و منجر به افزایش پوکی و تو خالی شدن پسته گردد. همراه شدن خسارت آفت پسیل با این دوره می تواند میزان خسارت را به طور قابل توجهی افزایش دهد. علاوه بر این مدیریت مناسب آبیاری در زمان پر شدن مغز به طور موثری می تواند موجب بهبود خندانی پسته شود.
مدیریت رطوبت هوا
سطح رطوبت هوا نقش مهمی در سلامت و تولید پسته دارد. درختان پسته در محدوده رطوبت نسبی ۳۰٪ تا ۵۰٪ به بهترین شکل رشد می کنند. رطوبت پایین می تواند به درختان استرس وارد کند و سبب پیچش برگ ها و کاهش تشکیل مغز شود. رطوبت بالا نیز خطر بیماری های قارچی را افزایش می دهد.
مدیریت تغذیه در باغات پسته
تغذیه مناسب برای سلامت و باردهی پسته بسیار ضروری است. انجام آزمایش خاک قبل از تغذیه کودی جهت صرفه جویی در مصرف نهاده های کشاورزی و افزایش کارایی برنامه کودی توصیه می شود. در اواسط زمستان می توان با مصرف کودهای حاوی پتاس، کودهای حیوانی کاملا پوسیده و یا کود مرغی، تغذیه پسته را آغاز کرد. پسته نیاز متوسطی به نیتروژن دارد و توصیه می شود جهت جلوگیری از آبشویی و تحریک بیش از حد رشد رویشی در چندین مرحله با توجه به نوع خاک و مدار آبیاری مصرف شود. همچنین کودهایی نظیر فروت ست، فسفر و کودهای حاوی بر، روی و مولیبدن نیز برای گلدهی و رشد میوه ضروری هستند که در طول رشد باید با دقت آنها را مصرف نمایید.
درختان در مرحله پر شدن مغز، نیاز فیزیولوژیکی بالایی به عناصر غذایی دارند و عناصر متحرک مانند پتاسیم و ازت از برگ ها و جوانه ها به سمت خوشه ها منتقل می شوند. کودهای NPK و کودهای کلسیمی و کود جلبک دریایی نقش مهمی در کیفیت میوه و رشد و مقاومت گیاه خواهند داشت. پسته همچنین به کمبود ریزمغذی ها مانند آهن، روی و منگنز حساس است و پایش منظم و تامین آن ها از طریق محلول پاشی می تواند مفید باشد. در اواخر دوره برداشت برای افزایش مقاومت جوانه ها به سرما، حفظ جوانه های گل، افزایش وزن دانه ها و ذخیره عناصر ضروری در گیاه مصرف کود فروت ست و کود هیومیک اسید توصیه می شود. همچنین کودهای فسفره و پتاسه به افزایش مقاومت گیاه در برابر سرما کمک می کنند.
مدیریت علف های هرز
علف های هرز یک چالش مهم در باغات پسته هستند و با درختان بر سر آب، نور و مواد غذایی رقابت می کنند. این رقابت در سال های اولیه رشد درخت اهمیت بیشتری دارد؛ چرا که می تواند رشد و باردهی را به تاخیر اندازد. علف های هرز همچنین می توانند پناهگاهی برای آفات و عوامل بیماری زا باشند، در کارایی آبیاری اختلال ایجاد کنند و راندمان برداشت را کاهش دهند. بیش از ۱۲۰ گونه علف هرز در باغات پسته ایران گزارش شده است. از این رو مدیریت علف های هرز نیازمند کنترل تلفیقی مانند روش های زراعی، مکانیکی و شیمیایی است.
شخم سطحی یا دیسک زدن در اوایل فصل رشد برای کنترل علف های هرز یک ساله موثر است. برای علف های هرز چندساله خزنده مانند مرغ و خارشتر، باید از شخم های غیرضروری پرهیز شود. استفاده صحیح و به موقع از علف کش ها نیز می تواند بخشی از مدیریت تلفیقی باشد. علف کش های عمومی مانند پاراکوات و گلایفوزیت برای کنترل علف های هرز در پسته استفاده می شوند. با این حال پاشش علف کش ها روی تنه و برگ های درختان جوان می تواند موجب خسارت شود.
مقابله با سرمازدگی در باغات پسته
سرمازدگی، به خصوص سرمازدگی دیررس بهاره، یکی از مشکلات اصلی پسته کاران در ایران است. این تنش محیطی می‌تواند خسارت قابل توجهی به جوانه ها، گل ها و میوه های تازه تشکیل شده وارد کند. ریشه های پسته معمولا کمتر دچار سرمازدگی می شوند؛ اما اندام ها و بخش های هوایی، به ویژه جوانه ها و گل ها، حساسیت بالایی دارند. مرحله گلدهی از جمله حساس ترین مراحل رشدی پسته نسبت به سرما است. علائم سرمازدگی در پسته شامل ریزش و آسیب به جوانه های رویشی و زایشی، سیاه شدن خوشه ها، شاخه ها و برگ ها، کاهش تعداد دانه در خوشه و قهوه ای شدن گل ها است.
ارقام پسته مقاومت متفاوتی در برابر سرما دارند؛ که در بین آنها رقم احمد آقایی نسبت به ارقام فندقی و کله قوچی مقاومت بالاتری در برابر سرما دارد. برای مقابله با سرمازدگی، مجموعه ای از اقدامات پیشگیرانه مانند مصرف کودهای حاوی آمینو اسید و جلبک دریایی توصیه می شود. توجه کنید که مکان هایی با شیب مناسب که هوای سرد در آنها تجمع نمی یابد، برای پرورش این محصول بهتر است و انتخاب ارقام دیرگل و پایه های مقاوم به سرما می تواند موثر باشد.
گرده افشانی
درختان پسته دو پایه هستند و معمولا درختان جوان بسته به رقم از سال چهارم یا پنجم شروع به باردهی می کنند. دو پایه بودن درخت به این معنی است که پایه نر و ماده جدا از هم هستند. درختان نر گرده تولید می کنند و درختان ماده میوه می دهند. گل ها در درختان پسته کوچک هست و گرده افشانی معمولا توسط باد انجام می شود. برای گرده افشانی موفق و تشکیل میوه، کاشت ارقام نر و ماده سازگار و اطمینان از وجود تعداد کافی درختان نر در نزدیکی درختان ماده ضروری است. زمان گرده افشانی درختان پسته در بهار است و زمانی که گل های نر و ماده باز هستند هوای نسبتا گرم و خشک در این دوره می تواند به گرده افشانی کمک کند، در حالی که باران یا رطوبت بالا می تواند تاثیر منفی داشته باشد.
هرس باغات پسته
هرس نقش مهمی در شکل دهی درختان جوان و حفظ باردهی در درختان بالغ دارد. اهداف هرس در پسته شامل بهبود نوردهی و تهویه تاج درخت، حذف شاخه های بیمار، خشک و آسیب دیده، تحریک رشد شاخه های بارده و کاهش تناوب باردهی می باشد. توجه شود که هرس شدید باعث کاهش محصول و تحریک رشد نرک ها می شود. پاجوش ها در صورت وجود باید از پایه درخت حذف شوند تا منابع درخت هدر نرود.
جدول آفات و بیماری های پسته در تابستان
| آفت یا بیماری/ مشکل | ارتباط با تابستان |
| پسیل پسته (شیره خشک) | دوره پر شدن مغز میوه در تابستان (از خرداد تا اواخر مرداد) حساس ترین زمان از نظر خسارت اقتصادی این آفت است. خسارت در این دوره باعث پوکی، دهان بستی و ریزش جوانه ها می شود. |
| پروانه های برگ خوار پسته | اغلب در تابستان وجود دارند و باید نسبت به مبارزه با آنها اقدام کرد. |
| پروانه های پوست خوار پسته | در تابستان وجود دارند و باید نسبت به مبارزه با آنها اقدام کرد. |
| سن های سبز پسته | خسارت در مرحله سخت شدن پوسته استخوانی و مغزبندی میوه (تابستان) به صورت لکه های نکروزه و قهوه ای روی مغز قابل مشاهده است. میزبان های واسط در تکثیر و هجوم سن ها نقش دارند. |
| کنه پسته | اوج خسارت این آفت در تابستان می باشد. علف های هرز مانند ازمک و خارشتر می توانند میزبان کنه های خانواده اریوفید باشند. |
| بیماری های قارچی | خطر افزایش این بیماری ها با رطوبت بالا مرتبط است. آبیاری بیش از حد در تابستان می تواند منجر به رشد قارچ ها شود، لذا مدیریت رطوبت در تابستان ضروری است. |
| بیماری های ریشه ای و پوسیدگی طوقه | این مشکلات مرتبط با آبیاری بیش از حد، خفگی ریشه ها و کاهش تهویه خاک هستند که ممکن است در اثر مدیریت نامناسب آبیاری در تابستان رخ دهد. همچنین آسیب به درختان حین عملیات داشت (مانند شخم) می تواند راهی برای ورود این عوامل باشد. علف های هرز می توانند رطوبت لازم را برای رشد عوامل بیماری زا فراهم کنند. |
| آلودگی به آفلاتوکسین | مرتبط با رطوبت بالا در نزدیکی زمان برداشت در اواخر تابستان یا اوایل پاییز است. عدم آبیاری دو هفته قبل از برداشت برای جلوگیری از این آلودگی توصیه می شود. |
| پوکی و عدم خندانی پسته | می تواند ناشی از تنش خشکی در مرحله پر شدن مغز پسته (اواسط تیر تا اوایل مرداد) یا خسارت آفاتی چون پسیل در تابستان باشد. |
برداشت محصول
برداشت پسته معمولا از اواخر تابستان آغاز می شود و حدود ۱۵ تا ۲۰ روز طول می کشد. زمان برداشت در هر منطقه با توجه به نوع رقم و منطقه می تواند کمی متفاوت باشد. نشانه و علائم های رسیدگی شامل شکافتن پوسته سبز رویی، تغییر رنگ پوسته به صورتی یا زرد و تغییر رنگ مغز از سبز به زرد روشن است. برداشت پسته معمولا به طور همزمان انجام نمی شود و نیاز به ۲ یا ۳ مرحله برداشت دارد. برداشت به شیوه های مختلفی می تواند صورت بگیرد. یکی از روش های رایج برداشت، روش دستی است که آسیب کمتری به میوه وارد می شود. امروزه برخی از باغداران به وسیله تکان دادن درختان پسته به برداشت آن مشغول می شوند. بلافاصله پس از برداشت، بهتر است محصول در مکان خنک نگهداری شود تا کیفیت آن کاهش پیدا نکند.
جمع بندی
مدیریت باغات پسته، شامل مجموعه فرایندهایی است که نیاز به توجه دقیق به نیازهای گیاه و شرایط محیطی دارد. از طریق مدیریت بهینه آب، تغذیه، کنترل آفات و بیماری‌ها، و مقابله با تنش‌های محیطی مانند سرمازدگی می توان چالش ها و عواملی که در کاهش تولید محصول موثر هستند را کاهش داد. همچنین تغذیه متعادل و به موقع، به خصوص در مراحل پر شدن مغز، بر کیفیت و کمیت محصول نهایی اثر بسیاری دارد و توجه به آن می تواند موجب افزایش تناژ محصول شود.