آفات و بیماری های رایج در کشت حبوبات

کشت حبوبات بسیار مهم است؛ چرا که ضمن ارزش غذایی بالا، نقش مهمی در تامین پروتئین گیاهی در کشاورزی دارد. با این حال، آفات و بیماری های مختلف می توانند به این کشت خسارات قابل توجهی وارد کنند و باعث کاهش کمیت و کیفیت آن ها شوند. حمله آفات مانند شته ها، سوسک های برگخوار و پروانه های تخم گذار، کرم پیله خوار، زنجرک ها، همراه با بیماری های قارچی مانند پوسیدگی اسکلروتی حبوبات، پوسیدگی زغالی گردو، باکتریایی و ویروسی، از مشکلات اصلی کشاورزان این محصول هستند. این عوامل خسارت زا نه تنها موجب کاهش عملکرد مزرعه می شوند، بلکه هزینه های کنترل و مدیریت را نیز افزایش می دهند.

استان‌های پیشرو در کشت حبوبات ایران

حبوبات در ایران معمولا در استان‌های خراسان رضوی، لرستان، کرمانشاه، آذربایجان شرقی و فارس بیشترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص دادند. استان خراسان رضوی به‌ عنوان قطب تولید نخود و عدس کشور شناخته می شود. استان هایی مانند لرستان و کرمانشاه در کشت لوبیا به خصوص لوبیا چیتی و قرمز بسیار فعال هستند. آذربایجان شرقی نیز یکی از تولیدکنندگان عمده نخود و لوبیا سفید محسوب می‌ شود.

کشت پاییزه حبوبات

کشت پاییزه حبوبات معمولا در مناطق معتدل و سردسیر مانند خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و غربی و بخش‌ هایی از لرستان انجام می‌ شود. در این روش از کاشت، بذرها معمولا از مهر تا آبان کشت می‌ شوند تا از بارندگی‌ های پاییزه و زمستانه برای رشد اولیه استفاده کنند. محصولات مهم در کشت پاییزه شامل نخود دیم یا نخود پاییزه و عدس هستند که نسبت به سرما مقاوم و گزینه‌ های مناسبی برای این فصل محسوب می‌ شوند. کشت پاییزه معمولا بازدهی بالاتری نسبت به کشت بهاره دارد. زیرا گیاهان از رطوبت خاک در طول زمستان استفاده می کنند و در بهار زودتر برداشت می شوند.

کشت تابستانه حبوبات

کشت تابستانه حبوبات بیشتر در مناطق گرمسیر و نیمه‌ گرمسیر مانند استان‌ های جنوبی و مرکزی ایران همچون فارس، کرمان و اصفهان انجام می‌ شود. در این نوع کشت بذرها از اردیبهشت تا تیر کشت می‌ شوند و به آبیاری منظم نیاز دارند. محصولات اصلی در کشت تابستانه شامل لوبیا چیتی، قرمز و سفید و ماش هستند. استفاده از سیستم‌ های آبیاری قطره‌ ای و انتخاب ارقام مقاوم به گرما و خشکی، از نکات کلیدی برای موفقیت در کشت تابستانه حبوبات محسوب است.

آفات و بیماری های مهم حبوبات

شناخت دقیق آفات و بیماری های شایع در حبوبات، از جمله علائم، چرخه زندگی و روش های پیشگیری و مبارزه با آن ها برای کاهش خسارات و افزایش بهره وری ضروری است. از این رو شناخت مهم ترین آفات و بیماری های اثرگذار در کاهش حجم تولید بر کشت حبوبات را بررسی می کنیم و راهکارهای موثر برای مدیریت آن ها را ارائه می دهیم.

 آفت مگس لوبیا و مگس مینوز برگ نخود

آفت مگس لوبیا (Ophiomyia phaseoli) و مگس مینوز برگ نخود (Liriomyza cicerina) از آفات مهم حبوبات هستند که خسارات اقتصادی قابل توجهی را وارد می کنند. مگس لوبیا حشره کوچک و سیاه رنگ است.  لاروهای آن با نفوذ به داخل ساقه و برگ های لوبیا، باعث ایجاد اختلال در انتقال مواد غذایی و ضعف گیاه می شوند. علائم آلودگی شامل پژمردگی، زردی برگ ها و کاهش رشد است. همچنین مگس مینوز برگ نخود، با تخم گذاری روی برگ های نخود، مسیرهای دالان مانندی را ایجاد می کند. لاروها با تغذیه از پارانشیم برگ، موجب کاهش سطح فتوسنتزی و در نهایت کاهش عملکرد دانه می شوند. خسارت شدید این آفت می تواند تا 50 درصد از محصول را نابود کند.

استفاده از بذرهای سالم و مقاوم، تناوب زراعی با گیاهان غیرمیزبان و شخم عمیق پس از برداشت برای از بین بردن شفیره ها، کنترل بیولوژیک با استفاده از زنبورهای پارازیتوئید برای مگس مینوز و مگس لوبیا موثر است. همچنین سمپاشی با حشره کش های انتخابی مانند استامی پراید یا افوریا می تواند جمعیت آفت را کاهش دهد. همچنین پایش منظم مزرعه و استفاده از تله های زرد چسبنده برای شناسایی زودهنگام آفت نیز از جمله راهکارهای مدیریتی مهم است.

آفت کرم طوقه‌ بر نخود

کرم طوقه‌ بر نخود Helicoverpa armigera یکی از آفات بسیار مهم حبوبات، به‌ خصوص نخود است. این آفت در مرحله لاروی به گیاه حمله می نماید. کرم طوقه‌ بر نخود با تغذیه از برگ‌ ها، غلاف‌ ها و دانه‌ های نخود، خسارت شدیدی به گیاه وارد می‌ کند. لاروهای جوان ابتدا از برگ‌ ها تغذیه می‌ کنند؛ اما به مرور، به سمت غلاف‌ ها می روند و مستقیما موجب از بین رفتن دانه‌ ها می شوند. علائم آلودگی شامل ایجاد سوراخ‌ های بزرگ روی برگ‌ ها، خورده‌ شدن غلاف‌ ها و کاهش شدید عملکرد دانه است. حجم خسارت این آفت می‌ تواند به 30 تا 40 درصد محصول برسد.

تناوب زراعی با گیاهان غیرمیزبان، شخم عمیق پس از برداشت به جهت از بین بردن شفیره‌ ها و کشت زودهنگام و تله فرمونی جهت فرار از اوج پرواز حشرات بالغ موثر است. همچنین کنترل بیولوژیک با استفاده از زنبورهای پارازیتوئید و سموم امامکتین بنزوات یا ایندوکساکارب و اسپینوساد انجام می شود.

آفت تریپس حبوبات

تریپس حبوبات از دیگر آفات مهم محصولات حبوبات است. این حشرات ریز (1-2 میلی‌ متر) با رنگ زرد تا قهوه‌ ای، با مکیدن شیره گیاهی از سطح زیرین برگ‌ ها، جوانه‌ ها و غلاف‌ ها خسارت وارد می‌ کنند. علائم آلودگی شامل پیچیدگی برگ‌ ها، نقاط نقره‌ ای یا قهوه‌ ای روی برگ‌ ها، ریزش گل‌ ها و بدشکلی غلاف‌ هاست. این آفت علاوه بر خسارت مستقیم، می‌ تواند ناقل بیماری‌ های ویروسی نیز باشد. خسارت شدید تریپس می‌ تواند تا 60 درصد کاهش عملکرد را به همراه داشته باشد.

روش‌ های پیشگیری و کنترل این آفت شامل مدیریت تلفیقی است. رعایت تناوب زراعی، از بین بردن علف‌ های هرز میزبان و آبیاری صحیح برای کاهش استرس گیاه موثرند. کنترل بیولوژیک با استفاده از شکارگرهای طبیعی مانند کفشدوزک‌ ها و سوسک‌ های شکارگر و همچنین استفاده از قارچ‌ های بیمارگر حشرات مانند Beauveria bassiana توصیه می‌ شود. تله‌ های زرد چسبنده برای پایش و کاهش جمعیت آفت مفید هستند. در صورت طغیان، سموم انتخابی مانند اسپینوساد یا ایمیداکلوپراید می‌ توانند استفاده شوند. باید از مصرف مکرر سموم خودداری کرد تا از ایجاد مقاومت جلوگیری شود. ارقام مقاوم و کشت زودهنگام نیز از راهکارهای موثر مدیریت این آفت هستند.

بیماری پوسیدگی ریزوکتونیایی حبوبات

پوسیدگی ریزوکتونیایی ناشی از عامل قارچ Rhizoctonia solani است که یکی از بیماری‌ های مهم خاکزی در حبوبات می باشد و به ریشه، طوقه و ساقه گیاه حمله می‌ کند. این قارچ بیشتر در خاک‌ های مرطوب و گرم 25-30 درجه سانتیگراد سریع تر رشد می‌ نماید و باعث ایجاد زخم‌ های فرو رفته و قهوه‌ ای رنگ بر روی طوقه و ریشه می‌ شود. از علائم بیماری در گیاه شامل پژمردگی ناگهانی، زردی برگ‌ ها، کاهش رشد و در نهایت مرگ گیاهچه‌ ها است. در صورت آلودگی شدیدتر، این بیماری می‌ تواند تا 70 درصد محصول را از بین ببرد.

روش‌ های پیشگیری و کنترل این بیماری شامل تناوب زراعی با غلات به مدت 3-4 سال، استفاده از بذرهای سالم و ضدعفونی شده با قارچ‌ کش‌ هایی مانند تیوفانات متیل و خاک‌ دهی با مواد آلی جهت افزایش جمعیت میکروارگانیسم‌ های مفید، جلوگیری و اجتناب از کشت متراکم و زهکشی مناسب مزرعه در جهت کاهش رطوبت خاک و سمپاشی با قارچ‌ کش‌ های سیستمیک مانند یونیفرم و ایپردیون کاربندازیم می‌ تواند از راهکارهای موثر مدیریت این بیماری هستند.

بیماری پوسیدگی فوزاریومی حبوبات

پوسیدگی فوزاریومی ناشی از قارچ Fusarium oxysporum و Fusarium solani از بیماری‌ های مهم و خسارت زای حبوبات محسوب می‌ شود. این بیماری موجب آسیب به گیاه به خصوص سیستم آوندی و ریشه می شود. این قارچ‌ ها در خاک‌ های گرم با 28-32 درجه سانتیگراد و رطوبت بالا فعال‌ تر هستند.  پوسیدگی فوزاریومی باعث قهوه‌ ای شدن آوندها، پوسیدگی ریشه و زوال تدریجی گیاه می‌ شوند. علائم اولیه این بیماری شامل زردی و پژمردگی برگ به خصوص زردی یک‌ طرفه برگ‌ها می گردد. در نهایت به مرگ کامل گیاه منجر می‌ شود. پوسیدگی فوزاریومی می‌ تواند تا 80 درصد به‌ ویژه در شرایط کشت متراکم و خاک‌ های فقیر خسارت به محصول وارد کند.

روش‌ های پیشگیری و کنترل این بیماری شامل تناوب زراعی 4-5 ساله با غلات، استفاده از بذرهای سالم و ضدعفونی‌ با قارچ‌ کش‌ های سیستمیک مانند بنومیل و تنظیم pH خاک توصیه می‌ شود. همچنین زهکشی مناسب و عدم آبیاری غرقابی جهت کاهش رطوبت خاک ضروری است. مصرف قارچ‌ کش‌ های سیستمیک مانند کاربندازیم و مصرف کودهای حاوی فسفر و پتاسیم مانند فسفیت پتاسیم و ترکیبات کلسیمی می‌ تواند موثر باشد.

بیماری زنگ لوبیا و باقلا

بیماری زنگ با عامل قارچی Uromyces appendiculatus در لوبیا و عامل Uromyces viciae-fabae در باقلا از جمله مخرب‌ ترین بیماری‌ های قارچی حبوبات هستند. این بیماری با تشکیل جوش‌ های قهوه‌ ای تا نارنجی رنگ روی سطح برگ‌ ها، ساقه و غلاف‌ ها قابل تشخیص هستند. در شرایط رطوبت بالا (70-80 درصد) و دمای مطلوب (18-25 درجه سانتی گراد) اسپورهای قارچ بسیار سریع گسترش می یابند. این اسپورها موجب زردی، ریزش برگ‌ ها و کاهش عملکرد می‌ شوند. این بیماری در مراحل شدید می‌ تواند به 40-60 درصد سبب کاهش محصول شود.

روش‌ های پیشگیری و کنترل بیماری زنگ لوبیا و باقلا شامل کشت ارقام مقاوم، رعایت تناوب زراعی 3-4 ساله با غلات، حذف بقایای آلوده گیاهی و کنترل شیمیایی با استفاده از قارچ‌ کش‌ های موثر مانند تبوکونازول و پروپیکونازول است. توجه کنید که تنظیم تراکم کشت و آبیاری بارانی نسبت به روش‌ های غرقابی می‌ تواند رطوبت سطحی برگ‌ ها را کاهش دهد. تغذیه کودی متعادل با کاهش نیتروژن و افزایش پتاسیم نیز در افزایش مقاومت گیاه موثر است.

ویروس موزاییک حبوبات

بیماری یا ویروس موزاییک حبوبات عمدتا توسط ویروس‌ های مختلفی از جمله (Virus (BCMV و  (Bean Yellow Mosaic Virus (BYMV ایجاد می‌شود. موزاییک از جمله مهم‌ ترین بیماری‌ های ویروسی در حبوبات محسوب می‌ شود. علائم حضور این ویروس شامل ایجاد خط ها و لکه های موزاییکی زرد و سبز روی برگ‌ ها، پیچیدگی برگ‌ ها، کوتولگی گیاه و کاهش بسیار زیاد تعداد غلاف‌ ها می‌ باشد. این ویروس‌ ها معمولا از طریق بذرهای آلوده، ابزارهای کشاورزی و هرس غیر بهداشتی و ناقلین مکنده مانند شته‌ ها منتقل می‌ شوند. میزان خسارت ناشی از این بیماری در شرایط شدید می‌ تواند تا 80-100 درصد باشد. در مناطق دارای تراکم بالای شته‌، حجم بیشتری آلوده می شوند.

پیشگیری و کنترل این ویروس می تواند با استفاده از بذرهای سالم و گواهی‌ شده عاری از ویروس، کنترل ناقلین ویروس (شته‌ ها یا زنجرک ها) با استفاده از حشره‌ کش‌ های مناسب مانند ایمیداکلوپراید و روش‌ های کنترل بیولوژیک مانند کفشدوزک‌ ها انجام شود. همچنین حذف گیاهان آلوده از مزرعه و ضدعفونی ابزارهای کشاورزی می‌ تواند از گسترش بیماری جلوگیری کند.

بیماری لکه قهوه‌ ای و بلایت حبوبات

بیماری‌ های لکه قهوه‌ ای با عامل قارچ Pseudomonas syringae و Alternaria spp، بلایت با عامل قارچ Ascochyta rabiei در نخود و Colletotrichum lindemuthianum در لوبیا از مهم‌ ترین بیماری‌ های قارچی و باکتریایی حبوبات هستند. بیماری لکه قهوه‌ ا با ایجاد لکه‌ های گرد یا نامنظم قهوه‌ ای تا سیاه روی برگ‌ ها، ساقه و غلاف‌ ها خسارت وارد می کند. در نهایت سبب زردی و ریزش برگ‌ ها می‌ شود. بیماری بلایت نیز با ایجاد لکه‌ های آبسوخته، نکروز و خشکیدگی بافت‌ های گیاهی همراه است. در شرایط رطوبتی بالا این بیماری به سرعت گسترش می‌ یابد. بیماری بلایت در صورت عدم کنترل می‌ تواند 50-70% به محصول خسارت وارد کند.

روش‌ های پیشگیری و کنترل بیماری های حبوبات

جهت کنترل این بیماری‌ ها، رعایت تناوب زراعی حداقل 3-4 ساله با غلات، مصرف بذرهای سالم و ضدعفونی‌ شده با قارچ‌ کش‌ هایی مانند تیوفانات‌ متیل، حذف بقایای گیاهی آلوده و سمپاشی با قارچ‌ کش‌ های مناسب مانند مانکوزب توصیه می‌ شود. همچنین کاهش رطوبت مزرعه و جلوگیری از آبیاری بارانی به همراه کشت ارقام مقاوم مانند ارقام نخود مقاوم به بلایت Ascochyta نیز می توان استفاده کرد.

جمع بندی

کشت حبوبات با آفات و بیماری های متعددی از جمله شته‌ ها، سوسک‌ های برگخوار و پروانه‌ های مینوز و بیماری‌ های قارچی و باکتریایی مانند زنگ، پوسیدگی ریشه و سفیدک مواجه می شود. برای مدیریت و جلوگیری از گسترش این عوامل تناوب زراعی، استفاده از ارقام مقاوم، کنترل بیولوژیک و مصرف به‌ موقع سموم یا گوگرد توصیه می‌ شود. همچنین پایش منظم مزرعه و رعایت اصول بهداشتی نیز در کاهش خسارات موثرند.